ZAMEK PIASTOWSKI W JAWORZE, WIDOK NA SKRZYDŁO ZACHODNIE
DZIEJE ZAMKU
W
drugiej połowie XIII wieku Jawor stał się jednym z nowo wykreowanych ośrodków władzy na silnie rozparcelowanym Dolnym Śląsku, awansując w 1274 roku na stolicę odrębnego księstwa, które z łaski Bolesława Rogatki (+1278) objął jego syn Henryk V zwany Brzuchatym (+1296). W roku 1280 schedę po bracie przejął Bolko I Srogi (+1301) i jemu to właśnie badacze przypisują podjęcie trudu budowy nowej siedziby obronnej, wzniesionej w miejscu niewielkiej wieży mieszkalnej powstałej w latach 20. XIII wieku, być może jeszcze z fundacji księcia
Henryka Brodatego (+1238). Ten pierwszy, zapewne wciąż wyposażony w umocnienia drewniane lub drewniano-ziemne wały zespół obronny pełnił początkowo funkcję kasztelani, o czym wspomina zapis źródłowy z 1224 roku wskazujący niejakiego Radosława z Bolesławca jako comes castellanus z siedzibą w Jaworze. W drugiej połowie XIV stulecia, po śmierci
Bolka II (+1368) na tronie książęcym zasiadła wdowa po nim Agnieszka Habsburżanka, a gdy w roku 1392 zmarła, rozległe księstwo świdnicko-jaworskie na mocy traktatów dynastycznych przeszło pod panowanie króla Czech Wacława IV Luksemburskiego (+1419), miasto zaś otrzymało status ośrodka królewskiego i stolicy lokalnej prowincji. Odtąd, aż do 1742 roku zamek jaworski stanowił siedzibę namiestników królewskich, z których pierwszym chronologicznie pełniącym ten urząd był czeski rycerz Benesz z Huśni (1392-1400).
DATOWANY NA 1532 ROK NAJSTARSZY WIZERUNEK ZAMKU W JAWORZE, JESZCZE PRZED RENESANSOWĄ PRZEBUDOWĄ (WIDZIMY GO PO LEWEJ STRONIE)
Bolko I zwany Surowym lub Srogim urodził się między 1252 a 1256 rokiem jako drugi pod względem starszeństwa syn księcia legnickiego Bolesława II Rogatki (+1278) i Jadwigi z Anhaltu (+1259). Po śmierci ojca otrzymał księstwo jaworskie, którym do roku 1281 rządził wspólnie z bratem Bernardem Zwinnym lwóweckim (+1286). Jednym z pierwszych zadań, przed jakim stanął Bolko jako suweren, była ochrona skromnego dziedzictwa przed rosnącą potęgą księcia wrocławskiego
Henryka IV (+1290). W tym celu postanowił związać się sojuszem z margrabiami Brandenburgii, przypieczętowanym małżeństwem z nieletnią córką Ottona V Długiego - Beatrycze (+1316).
W drugiej połowie lat 80. XIII wieku zmienił książę kurs polityczny na Czechy zbliżając do dworu
Wacława (+1305), późniejszego króla Polski, z którym jednak kilka lat później z nieznanego powodu stosunki pogorszyły się na tyle, że Bolko rozpoczął intensywną fortyfikację południowej granicy swego państwa budując lub modernizując zamki we Wleniu, Świdnicy i Strzegomiu. W międzyczasie próbował zbrojnie przejąć kontrolę nad należącą do Kościoła kasztelanią nyską, co przyniosło szereg przykrych konsekwencji, z klątwą kościelną i wojną z Czechami na czele. Talent polityczny i dobrze przygotowane warownie pozwoliły mu jednak bez większych strat wyjść z tych opresji, a śmierć brata Henryka Brzuchatego w 1296 roku sprawiła, że po przyłączeniu Wrocławia i Legnicy Bolko I został najpotężniejszym władcą piastowskim na Śląsku.
Bolko I Surowy zmarł nagle 9. listopada 1301 roku z nieznanych nam przyczyn. Został pochowany w opactwie cystersów w Krzeszowie. Pozostawił trzech synów: Bernarda (świdnickiego),
Henryka (jaworskiego),
Bolka (Małego) oraz pięć córek. W opinii potomnych zachował się jako władca politycznie bardzo aktywny i niezwykle ambitny. Jan Długosz pisał o nim: Wiele lat surowo i sprawiedliwie rządził dwoma księstwami, a mianowicie: wrocławskim i świdnickim.
ZAMEK (OZN. NR 4) NA MIEDZIORYCIE F. KUHNA Z 1615 ROKU
B
urzliwy na Dolnym Śląsku okres
wojen husyckichWojny husyckie – wojny religijne toczone pomiędzy husytami a katolickimi Luksemburgami w Królestwie Czech w latach 1419–1436. Były one prowadzone przez czeskich husytów (głównie taborytów i sierotki) przeciwko krucjatom organizowanym przez cesarza Zygmunta Luksemburskiego przy poparciu papiestwa. Początkiem wojen husyckich stało się powstanie przeciwko obwinionemu za śmierć Jana Husa Zygmuntowi Luksemburskiemu, który po Wacławie IV odziedziczył tron czeski. Wojny husyckie osłabiły pozycję Kościoła katolickiego i feudałów niemieckich w Czechach, przygotowały grunt dla idei reformacji w Europie. był dla Jawora niezwykle łaskawy, bowiem zarówno w 1427 jak i dwa lata później operujące w okolicy oddziały buntowników czeskich rezygnowały ze szturmu na zamek i miasto, co może świadczyć o ich dużych walorach obronnych oraz silnej załodze. Na wzrost obronności założenia wpłynęła niewątpliwie jego rozbudowa prowadzona w pierwszej dekadzie XV stulecia z inicjatywy Wacława IV, w wyniku której oprócz zmian w architekturze budynków mieszkalnych modernizacji poddane zostały otaczające zamek mury. Dwa kolejne stulecia stały pod znakiem względnego spokoju w regionie; niszczące najazdy i zbrojne wystąpienia szczęśliwie omijały miasto, choć ze względu na zmieniające się stosunki własnościowe i coraz bardziej uciążliwy dla okolicznej społeczności system feudalny sprawiły, że przybrały na sile protesty chłopskie kierowane wprost do ośrodka władzy. W roku 1527 podczas jednego z takich zajść chłopi z pobliskich Piotrowic wywołali bójkę na noże z załogą zamku, za co całą wieś spotkała niecodzienna pokuta: otóż wszyscy jej mieszkańcy, bez względu na wiek, płeć i stan, musieli przejść od mostu piotrowickiego aż na dziedziniec zamkowy, na kolanach ze świecami w dłoniach i w ten sposób błagać namiestnika o litość. W latach 1510-38 w związku z coraz powszechniejszym stosowaniem broni palnej miasto wzmocniło się nową linią murów obwodowych wyposażonych w baszty i basteje narożne. Modernizacji poddano też system obronny warowni, która na przedłużeniu zachodniego skrzydła otrzymała nową wydłużoną basteję wzniesioną na planie podkowy, z otworami do broni palnej na każdej kondygnacji. Dopełnieniem inwestycji budowlanych z XVI wieku była prowadzona w latach 1568-72 renesansowa przebudowa założenia, obejmująca budowę nowej wieży, powiększenie przestrzeni mieszkalnej, a także zmianę wystroju pomieszczeń i dekoracji zewnętrznych. Zachował się opis pobytu na zamku elektora saskiego
Augusta Wettina (+1586), który dnia 22 lutego 1572 roku odpoczywał we wspaniale zdobionych, czerwono i niebiesko przystrojonych salach. W tym czasie Jawor wraz z całym Śląskiem należał już do cesarstwa Austrii będącego pod władzą
Habsburgów.
JAWOR W 1738, F. B. WEHRNER TOPOGRAPHIA SEU COMPENDIUM SILESIAE 1744-68
ZAMEK NA PRAWO OD NAJWYŻSZEJ W MIEŚCIE WIEŻY RATUSZOWEJ
W 1527 roku zamek jaworski stał się sceną upokarzającego przedstawienia, w jakim pod przymusem wzięli udział zbuntowani przeciw swemu staroście chłopi z gmin piotrowickich. Stanowiło ono konsekwencję wydarzeń z 15 maja, gdy uzbrojony w noże i inne ostre przedmioty tłum wdarł się siłą na teren warowni z żądaniem uwolnienia protestanckiego kaznodziei, którego aresztowano z polecenia Hansa von Zedlitza. Podczas rozruchów ucierpiał zarówno starosta, jak i jego służba. Prowodyrów zajścia ścięto na rynku w Świdnicy, a w stosunku do reszty zastosowano odpowiedzialność zbiorową - i tak wszyscy mieszkańcy Piotrowic bez względu na wiek i stan zdrowia musieli na kolanach, z wotywnymi świecami w dłoniach, przejść drogę od mostu przy bramie złotogórskiej aż na dziedziniec zamkowy, aby tam wybłagać łaskę u zarządcy. Karą dodatkową był dziesięcioletni zakaz używania przez miejscową ludność ostrych noży. Pamiątką po tych wydarzeniach jest popularne na Śląsku powiedzenie: ostry jak piotrowicki nóż.
PANORAMA MIASTA OD POŁUDNIA, MIEDZIORYT Z PRZEŁOMU XVIII I XIX STULECIA
WIDOK JAWORA Z POCZĄTKU XIX WIEKU NA RYCINIE CARLA FRIEDRICHA STUCKARTA
a skutek tak zwanych
wojen śląskichWojny śląskie – wojny między Austrią Habsburgów (i jej sojusznikami) a Prusami Hohenzollernów o panowanie nad Śląskiem, w wyniku których większość Śląska (a także ziemia kłodzka) znalazły się w granicach pruskich. Austria utraciła Śląsk na rzecz Prus. Dnia 8 marca 1742 roku zakończył więc urzędowanie ostatni z cesarskich namiestników hrabia Hans Anton von Schaffgotsch (który zmarł 11 dni później), a jego kompetencje przejął urząd dóbr królewskich w Głogowie. W następstwie tej zmiany wydane zostało rozporządzenie króla pruskiego
Fryderyka II (+1786) o potrzebie przystosowania zamku jaworskiego do pełnienia funkcji zamkniętego zakładu dla osób obłąkanych i ośrodka pracy resocjalizacyjnej. Wiązało się to z przeprowadzeniem prac adaptacyjnych obejmujących przede wszystkim reorganizację podziałów wewnętrznych i stworzenie nowego układu komunikacyjnego celem izolacji chorych. Oddział psychiatryczny zamknięto w roku 1821, by po kolejnej przebudowie otworzyć w tym miejscu ciężkie więzienie dla kobiet, którego szczególnie mroczne karty zapisane zostały podczas niemieckich-nazistowskich rządów w mieście. Po zakończeniu drugiej wojny światowej gmach przez krótki okres pełnił jeszcze funkcje penitencjarne na potrzeby nowej władzy, gdzie zbrodniarze spod znaku czerwonej gwiazdy przetrzymywali więźniów politycznych. Po 1956 roku zamek wyremontowano z przeznaczeniem na placówki kulturalne i prywatne mieszkania lokatorskie.
FOTOGRAFIA ZAMKU Z OKOŁO 1920 ROKU, NA PIERWSZYM PLANIE NYSA SZALONA
WIDOK OD POŁUDNIOWEGO-ZACHODU NA FOTOGRAFII Z LAT 30. XX WIEKU, WE WSCHODNIEJ CZĘŚCI SKRZYDŁA POŁUDNIOWEGO WIDOCZNA KAPLICA
Wraz z nastaniem pokoju po drugiej wojnie światowej nie zakończył się ponury, więzienny okres historii zamku. Po przejęciu władzy przez komunistów rozpoczęto zjadliwą nagonkę na przeciwników politycznych, których po sfingowanych procesach pokazowych często skazywano na kary śmierci. Jednym z miejsc, gdzie takich ludzi więziono i mordowano był piastowski zamek w Jaworze. Egzekucji dokonywano przez rozstrzelanie pod zewnętrznym murem od strony Nysy Szalonej lub wieszano na szubienicy, która stała w rogu dziedzińca, po prawej stronie od wejścia.
JAWOR NA FOTOGRAFII LOTNICZEJ Z 1941 ROKU
ARCHITEKTURA
U
sytuowany w zachodniej części miasta i sprzężony z jego fortyfikacjami zamek obejmuje rozległe założenie o powierzchni 3000 metrów kwadratowych, rozplanowane na rzucie nieregularnego trójkąta z łamanym bokiem wschodnim. Najstarszy jego człon stanowiła datowana na początek XIII wieku prostokątna wieża mieszkalna o wymiarach podstawy 6,3x7,6 metra, zbudowana z kruszywa na osi wschód-zachód i chroniona początkowo jedynie przez drewniano-ziemny wał oraz fosę. Przypuszczalnie stała ona w centralnym miejscu obecnego dziedzińca, w pobliżu wzniesionego po ostatniej wojnie pomnika więźniarek. Jednak jeszcze w XIII stuleciu tę skromną siedzibę kasztelanii powiększono do rozmiarów 10x11 metrów, a jej mury wzmocniono nadając im grubość przekraczającą jeden metr. W kamienny obwód warowny zamek ujęty został dopiero pod koniec wieku XIII, zapewne za rządów Bolka I. Podjęta przez niego inwestycja związana była z budową wzdłuż zachodniej linii kurtyny zamkowej okazałego skrzydła mieszkalnego o wymiarach 10x25 metrów, o dwóch obszernych izbach na każdej z dwóch kondygnacji. Jego elewacja zachodnia stanowiła równocześnie parawan ochronny dla całego założenia, stąd wyposażono ją w rozglifione otwory strzelnicze, a grubość murów w tym miejscu osiągała 2,5 metra. Funkcję pomocniczą wobec pałacu książęcego pełnił drugi murowany budynek, usytuowany w części południowej i podzielony na sześć wąskich pomieszczeń z osobnymi wejściami od strony dziedzińca. W celu pozyskania przestrzeni dla tego ostatniego rozebrano wieżę chroniącą zamek od strony bramy, a dla podniesienia walorów obronnych naprawiono i nadbudowano do wysokości drugiego piętra otaczający warownię mur kurtynowy.
PLAN ZAMKU I MIASTA Z XVIII WIEKU WG J. CEMPY: 1. ZAMEK, 2. KOŚCIÓŁ ŚW. MARCINA, 3. KLASZTOR BERNARDYNÓW, 4. RATUSZ MIEJSKI
R
eformy w sztuce wojennej piętnastego stulecia, zwłaszcza zastosowanie na szeroką skalę artylerii, wymusiły radykalne zmiany w fortyfikacji obiektów obronnych, które nie ominęły również zamku w Jaworze. W latach 20. XVI wieku zmodyfikowano zachodnią część skrzydła południowego przez dostawienie do niego wydłużonej
bastei w formie baszty na planie podkowy z otworami strzelniczymi na każdej z dwóch kondygnacji, stanowiącej aktywny element obrony artyleryjskiej kompleksu zamkowo-miejskiego. Przebudowano średniowieczne mury kurtynowe: krenelaż pozbawiono prześwitów między blankami, od wschodniej ściany kaplicy aż do styku z murami miejskimi wyburzono gotycką kurtynę i basztę narożną, a na ich fundamentach wzniesiono z cegieł prosty odcinek muru z rozmieszczonymi cyklicznie strzelnicami. W ramach prowadzonej w 2. połowie XVI wieku renesansowej modernizacji założenia wzniesiono w części zachodniej dziedzińca smukłą, ośmioboczną wieżę, a w pobliżu zajmującej południowe skrzydło kaplicy - podpiwniczony dwupiętrowy budynek mieszkalny. Przekształcono też wnętrza skrzydła wschodniego, dzięki czemu wygospodarowano miejsce dla sklepionej krzyżowo przestrzennej komnaty, pełniącej w przyszłości funkcję sali obrad. Wszystkie budynki od strony miasta pokryto tynkiem, od strony dziedzińca natomiast elewacje zdobione były techniką sgraffito. W drugiej połowie XVII wieku z inicjatywy Otto von Nostitz ukształtowana została nowa trójskrzydłowa zabudowa wokół wielobocznego dziedzińca, skrzydło południowe otrzymało
manierystyczny portal, zaś zamkowa wieża – zegary i dzwon, który zachował się do czasów obecnych. Późniejsze przekształcenia wynikające ze zmian funkcji realizowanych przez zamek ujednoliciły bryły budynków i zatarły cechy stylowe, między innymi około 1750 roku dla celów penitencjarnych nadbudowano o jedną kondygnację skrzydło zachodnie, natomiast w połowie wieku XIX przebudowano w całości skrzydło południowe. Dawne ogrody zamkowe z czasem zamieniono w miejskie targowisko.
WSPÓŁCZESNY PLAN ZAMKU W JAWORZE WG J.PILCHA: 1. PRZEJAZD BRAMNY, 2. BASTEJA, 3. WIEŻA, 4. SKRZYDŁO ZACHODNIE,
5. SKRZYDŁO PÓŁNOCNE, 6. SKRZYDŁO WSCHODNIE, 7. SKRZYDŁO POŁUDNIOWE, 8. CYLINDRYCZNA KLATKA SCHODOWA
STAN OBECNY
Z
amek w obecnej formie nieodparcie przywołuje wspomnienia najsmutniejszych lat swojego istnienia. Zaniedbany dziedziniec z obskurną, odrapaną elewacją otaczających go budynków, zabitymi dyktą oknami i złowrogą atmosferą powięziennej scenografii nie nastraja optymistycznie. Ten rozpaczliwie wołający o remont zabytek ma jednak gospodarzy: znajdziemy tutaj komis RTV AGD, w jednym ze skrzydeł ma swoją siedzibę Społeczne Ognisko Muzyczne, a także miejski klub abstynenta, którego orientacja programowa przewrotnie wpisuje się w charakter najbliższego sąsiedztwa warowni i oblicza jego mieszkańców. W mieście dostrzega się jednak niewykorzystany potencjał tego miejsca i podejmowane są próby jego rewitalizacji. W ostatnich latach wyremontowano i otwarto dla ruchu turystycznego wieżę główną z punktem widokowym, chętni mają również możliwość zajrzenia do cel więziennych dostępnych bezpośrednio z dziedzińca. I trzeba uczciwie przyznać, że choć zamek nadal oferuje przygnębiające doznania, a jego współczesny wizerunek zdecydowanie miasta nie zdobi, to nie jest tutaj już tak brzydko i tak brudno
jak jeszcze dziesięć lat temu.
SKRZYDŁO PÓŁNOCNE ZAMKU Z REGOTYZOWANYM PRZEJAZDEM BRAMNYM
DZIEDZINIEC ZAMKU W JAWORZE, DAWNE CELE WIĘZIENNE
Bez przeszkód można wejść z psem na dziedziniec zamkowy.
Dużo przestrzeni dla drona od strony zachodniej i północy, gdzie znajduje się targowisko i rozległy parking (względnie pusty poza godzinami handlowymi). Należy jednak mieć na uwadze fakt, że w miejscu tym mogą znajdować się ludzie i samochody, a w pobliżu prowadzi ruchliwa droga, tak więc o jakiejkolwiek anonimowości możemy tylko pomarzyć. Jest to ważne również z punktu widzenia nowych przepisów, które od 2021 roku mocno skomplikowały przyjemność fotografowania z lotu ptaka tym, którzy jeszcze nie posiadają stosownej licencji (pozostaje pytanie, czy lokalna straż miejska jest świadoma ich istnienia).
GA-GA
Przez wiele lat zamek jaworski wykorzystywany był jako miejsce prób legendarnego - przynajmniej dla niektórych - anarchopunkowego zespołu GA-GA, laureata festiwalu Jarocin'92. Grupę założył Mirosław Malec (ps. Smalec) po rozpadzie innej jaworskiej kapeli - Zielonych Żabek, gdzie z żalem śpiewał, że:
Knajpy pełne są młodzieńców
Może twórczych może zdolnych
Ich ambicje giną w kuflach
Bo za dużo tu chwil wolnych
A kultura tu podobno jest
Świadczy o tym nasz wspaniały dom kultury
Nawet z jego okien płynie nieraz jazz
To dlaczego jest jak jest - nie rozumiem
Będzie festyn na dzień dziecka
Są biesiady literackie
A nas sąsiad z piwnicy wygonił
Bo nasza muzyka jest wariacka
ZAMEK WIDZIANY Z DROGI KRAJOWEJ NR 5, NA MURKU PODPIS MIEJSCOWYCH ĆWOKÓW
WIDOK Z PÓŁNOCNEGO-ZACHODU, Z TERENU DAWNYCH OGRODÓW ZAMKOWYCH
DOJAZD
Z
amek stoi w zachodniej części miasta, przy drodze krajowej nr 3 prowadzącej z Legnicy do Bolkowa, około 5 minut pieszo od Starego Rynku. (mapa zamków województwa dolnośląskiego)
Duży parking dla samochodów mieści się przy targu miejskim, w pobliżu zachodniego skrzydła zamku. Drugi, nieco mniejszy, zlokalizowany jest w pobliżu bramy prowadzącej na dziedziniec (w 2019 roku obydwa parkingi darmowe). Adres: ul. Zamkowa.
Istnieje możliwość wprowadzenia rowerów na dziedziniec.
LITERATURA
1. M. Chorowska: Rezydencje średniowieczne na Śląsku, OFPWW 2003
2. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
3. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce południowej, Muza SA 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
5. R. Łuczyński: Chronologia dziejów Dolnego Śląska, Atut 2006
6. UM w Jaworze, Wydział Promocji Miasta: Kalendarium historii miasta Jawora
WIDOK NA ZAMEK PIASTOWSKI Z UL. CHROBREGO
W pobliżu:
Myślibórz - relikty zamku z XIII/XIV w., 7 km
Kłaczyna - relikty zamku z XV w., 14 km Świny - ruina zamku rycerskiego z XIV w., 16 km Bolków - zamek książęcy z XIII w., 18 km Lipa - ruina zamku z XIV w., 18 km
Rokitnica - ruina zamku książęcego z XIII w., 18 km Legnica - zamek książęcy z XIII w., przebudowany, 19 km
WARTO ZOBACZYĆ:
Położony w odległości około 600 metrów na północ od zamku Kościół Pokoju Ducha Świętego - jeden z trzech niegdyś istniejących i dwóch zachowanych świątyń ewangelickich wzniesionych w połowie XVII wieku na Dolnym Śląsku w następstwie ustaleń pokoju westfalskiego kończącego wojnę 30-letnią. Zgodnie z nimi mniejszość protestancka w Jaworze, Głogowie i Świdnicy uzyskała od katolickiego cesarza Ferdynanda III Habsburga prawo budowy trzech świątyń, jednak inwestycje te musiały spełniać ściśle określone warunki:
- ich lokalizacja miała znajdować się poza murami miasta, jednak nie dalej niż wynosi zasięg lotu kuli armatniej wystrzelonej z murów miejskich,
- konstrukcja miała być wykonana z materiałów nietrwałych; zabroniono stosowania do budowy kamienia i cegły,
- do montażu poszczególnych elementów nie można było używać gwoździ,
- świątynia nie mogła posiadać wieży,
- jej powstanie mieli w całości finansować ewangelicy i parafie protestanckie,
- prace budowlane nie mogły trwać dłużej niż 365 dni.
Kościół w Jaworze wzniesiono w latach 1654-55 w konstrukcji szachulcowej według projektu Albrechta von Säbisch, zaś głównym budowniczym został miejscowy majster ciesielski Andreas Gamper. Rozmiary świątyni pozwoliły pomieścić 6000 wiernych, a jej wystrój i wyposażenie należały do najpiękniejszych w regionie. Z dobrze zachowanej do czasów współczesnych ornamentyki szczególną uwagę przykuwają: ufundowany przez Hochbergów z Książa ołtarz główny o wysokości 9 i szerokości 5 metrów będący dziełem mistrza Michała Schteudnera z Kamiennej Góry, wspaniała barokowa
ambona z balustradą ukazującą postacie ze Starego i Nowego Testamentu, której kielich wspiera się na rzeźbie anioła trzymającego w ręku otwartą Ewangelię, a także czterokondygnacyjne
empory pokryte malowidłami ilustrującymi sceny ze Starego i Nowego Testamentu, wizerunkami zamków i tarcz heraldycznych. Kościół Pokoju w Jaworze jest największą drewnianą budowlą o funkcjach religijnych na świecie. W roku 2001 został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.