ZAMEK PROKURATORÓW KRZYŻACKICH W KĘTRZYNIE

e wczesnym średniowieczu okolice współczesnego Kętrzyna zamieszkiwali Prusowie z pogańskiego plemienia Bartów. Przegonili ich stąd Krzyżacy, którzy w latach 50. XIII stulecia po zwycięskim podboju Sambii skierowali swe chrześcijańskie miecze na historyczną Barcję i za czasów wielkiego mistrza Wernera von Orseln wznieśli tutaj niewielką drewniano-ziemną strażnicę wzmiankowaną w dokumentach z 1329 roku jako Rastenburg. Strażnica ta prawdopodobnie stała w miejscu, gdzie obecnie wznosi się okazały gotycki kościół obronny św. Jerzego, a jej zadaniem była przede wszystkim ochrona zdobytych ziem i zabezpieczanie dalszych wypraw wgłąb terytorium Litwy. Takie były czasy i takie przeznaczenie grodu. Nie podobało się to oczywiście plemionom litewskim, które pod dowództwem książąt Kiejstuta i Olgierda dwukrotnie najechały go i spaliły, najpierw w listopadzie 1345 i ponownie w lutym 1347. Owa bliskość wojowniczych pogan nie zniechęciła rycerzy niemieckich - każdorazowo po tych wydarzeniach drewniana strażnica była odbudowywana, a położona przy niej osada zaludniała się nowymi mieszkańcami rozwijając na tyle szybko, że już dziesięć lat po ostatnim najeździe litewskim komtur bałgijski Johan Schindekopf nadał jej przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim. Mniej więcej w tym samym czasie zapadła decyzja i rozpoczęto pierwsze prace przy budowie murowanego zamku z prawdziwego zdarzenia.

RYZALIT BRAMY WJAZDOWEJ Z WYKUSZEM DOBUDOWANYM W 1528 ROKU

NAJSTARSZY WIDOK KĘTRZYNA NA MAPIE KSIĘSTWA PRUS CASPRA HENNENBERGERA Z 1576 ROKU

udowę zakończono przed rokiem 1374, kiedy warownia po raz pierwszy pojawiła się w wykazie inwentarzy zakonnych jako siedziba urzędnika niższego szczebla zwanego prokuratorem. Cechowały ją umiarkowane wartości obronne i relatywnie skromny program użytkowy - ok. 1410 roku zamkowy arsenał składał się z siedmiu dział na kule kamienne oraz z niewielkiej ilości lekkiej broni strzeleckiej i kusz. Po bitwie grunwaldzkiej - tak pięknie przez Krzyżaków przegranej - występujący w zastępstwie prokuratora pruski rycerz Johart wraz z burmistrzem Hermannem Barddyne poddali miasto i zamek oddziałom Władysława Jagiełły, jednak już na początku 1411, na mocy ustaleń pierwszego pokoju toruńskiego, powróciły one do zakonu. Dla nadgranicznej warowni nadeszły trudne czasy - w 1437 roku odnotowano tu tylko 500 mieszkańców i 46 domów. W roku 1440 miasto przystąpiło do Związku Pruskiego, organizacji działającej na rzecz uniezależnienia się od władzy urzędników krzyżackich, która w 1454 rozpoczęła ogólnopaństwowe powstanie będące zaczątkiem wojny trzynastoletniej - w Kętrzynie rozpoczęło się ono dnia 13 lutego, gdy niezadowoleni z niemieckiego fiskalizmu mieszkańcy pod przywództwem rzemieślników z cechu szewców zajęli zamek, a schwytanego w nim prokuratora Wolfganga Sauera utopili w miejscowym stawie. Przekazaną wojskom polskim warownię Krzyżacy odbili zbrojnie przy pomocy oddziałów najemnych w roku 1461 i odtąd aż do 1525 pozostawała ona w ich rękach.

PANORAMA KĘTRZYNA NA RYCINIE J. HARTKNOCHA Z 1684
PRZEDSTAWIONY TU WIDOK ZAMKU TO CZĘŚCIOWO EFEKT WYOBRAŹNI AUTORA
ZAMEK NIGDY NIE MIAŁ BASZT NAROŻNYCH, A JEGO WIEŻA (KLATKA SCHODOWA) BYŁA ZNACZNIE NIŻSZA

WIDOK SKRZYDŁA WSCHODNIEGO OKOŁO 1915 ROKU

DZIEDZINIEC ZAMKOWY, POCZTÓWKA Z LAT 30. XX WIEKU

o sekularyzacji i upadku państwa zakonnego w Prusach w roku 1525 Kętrzyn znalazł się w granicach nowo utworzonych Prus Książęcych, zamek zaś przeznaczony został na lokalną siedzibę książęcych starostów grodowych. Później przebudowywano go jeszcze co najmniej trzykrotnie, każdym razem dostosowując do pełnienia innych funkcji. W XVIII i XIX wieku gmach wraz z należącym do niego folwarkiem stanowił przyczółek domeny królewskiej - nie był on jednak widocznie zbyt wygodny, skoro w 1742 rezydujący tutaj starosta Groeben skarżył się w liście do króla na panujący w gotyckich murach ziąb, informując jednocześnie, że z tego powodu ostatniej zimy musiał wynająć dom w mieście. Po pożarze w grudniu 1797 roku zamek stał się własnością miasta, które zaadaptowało go na lokale mieszkalne, następnie ulokowało w nim kwaterę komendanta garnizonu wojskowego, by w 1911 urządzić tutaj biura urzędu skarbowego wraz z mieszkaniami dla jego pracowników. Wtedy też przebite zostały w grubych murach zamkowych prostokątne okna, co ostatecznie pozbawiło budowlę resztek jej średniowiecznego charakteru. W czasie II wojny światowej w piwnicach skrzydła północnego urządzono schron przeciwlotniczy. W wyniku działań wojennych, których nasilenie nastąpiło w styczniu 1945 roku wraz z nadejściem frontu, zamek i większość zabytkowej części miasta zostały doszczętnie zniszczone przez 31. armię radziecką pod dowództwem gen. Szafronowa. Odbudowano go w stylu średniowiecznego gotyku w latach 1962-69, podczas prac opierając się na XIX-wiecznych szkicach wybitnego niemieckiego architekta i konserwatora zabytków Conrada Steinbrechta. Po rekonstrukcji wnętrza zamkowe przeznaczono na siedzibę muzeum i miejskich instytucji kulturalnych.

ELEWACJA FRONOWA ZAMKU NA POCZĄTKU XX WIEKU ORAZ W 1945

DZIEDZINIEC ZAMKOWY NA FOTOGRAFIACH Z LAT 30. WIEKU I TUŻ PO ZAKOŃCZENIU 2. WOJNY ŚWIATOWEJ

amek ulokowany został w południowo-zachodnim narożniku miasta, na wysuniętym przed wschodni odcinek murów cyplu, okolonym z trzech stron rozlewiskami Stawu Młyńskiego zasilanego wodami rzeczki Guber. Składał się on z trzech skrzydeł wzniesionych z cegły na kamiennej podmurówce, tworzących ufortyfikowany obwód o wymiarach 31x37m. Funkcję reprezentacyjną pełnił podpiwniczony, trójkondygnacyjny budynek przylegający do kurtyny północnej. Nad jego gospodarczym przyziemiem na pierwszym piętrze umieszczono refektarz i kaplicę, w skrzydle tym rezydował także krzyżacki prokurator. Wyżej znajdował się poziom magazynowo-obronny, który obiegał ganek z szeregiem okienek strzelniczych, całość zaś przykryto dwuspadowym dachem zamkniętym z dwóch stron szczytami z dekoracyjnymi sterczynami. Pozostałe dwa skrzydła budowli były nieco niższe i węższe - mieściły się w nich pokoje gościnne, mieszkania dla służby oraz pomieszczenia gospodarcze, w tym wymieniane w inwentarzach: zbrojownia, komora prochowa, spiżarnia, słodownia, browar oraz kuchnia. Obwód zamykał mur zachodni tworzący wraz z trzema wymienionymi budynkami niewielki dziedziniec o wymiarach 14x20m, którego elewacje z trzech stron otoczone zostały gankiem komunikacyjnym. Wjazd prowadził od strony miasta, czyli od zachodu, przez niewielki ryzalit bramny z wykuszem dobudowanym w 1528 roku. Zewnętrzne fortyfikacje połączone były z murami miejskimi o łącznej długości ok. 700 metrów. Warownia nigdy nie posiadała wieży, pozbawiona była też przedzamcza. To ostatnie przewidywano początkowo między zamkiem a miastem, lecz wielki mistrz Winrych von Kniprode, odnawiając w 1378 przywilej lokacyjny, przekazał przeznaczone dla tej funkcji tereny pod zabudowę miejską.

PLAN PARTERU ZAMKU ŚREDNIOWIECZNEGO:
1. BRAMA WJAZDOWA, 2. SKRZYDŁO PÓŁNOCNE, 3. DZIEDZINIEC, 4. KRUŻGANKI

HISTORYCZNY PLAN MIASTA Z OZNACZONYMI KOLOREM CZERWONYM ELEMENTAMI FORTYFIKACJI:
1. ZAMEK, 2. KOŚCIÓŁ OBRONNY ŚW. JERZEGO

połowie XVI wieku zamek został przebudowany na siedzibę starostów książęcych. W tym czasie, wraz z upowszechnieniem się broni palnej, w obwód jego zewnętrznych murów wkomponowano trzy baszty narożne wyposażone w otwory umożliwiające skuteczne ostrzelanie strefy bezpośrednio przylegającej do lini obronnej z każdej strony zamku: dwie z nich - zbudowane od strony stawu - były cylindryczne, a trzecia wzniesiona została na planie czworokąta. Aby usprawnić komunikację wewnętrzną, w 1622 wzniesiono w narożu pn.zach. dziedzińca okrągłą wieżyczkę z klatką schodową. Prace objęły także zamkowe wnętrza, m.in. przekryto sklepieniem krzyżowym kuchnię i browar, zaś pomieszczenia piętra zaadaptowano na wygodne pokoje mieszkalne. Pod koniec XVII stulecia rozebrano dwie górne kondygnacje budynku reprezentacyjnego zrównując jego wysokość z pozostałymi skrzydłami zamku - być może zasypano wtedy także część piwnic pod budynkami: wschodnim i południowym. Dalsze prace rozbiórkowe prowadzono w 1. połowie XVIII wieku, kiedy zlikwidowano nieprzydatne już zewnętrzne fortyfikacje miasta i warowni. W tej formie obiekt przetrwał do drugiej wojny światowej, by u jej schyłku zostać zniszczonym przez radziecki ostrzał artyleryjski. W latach 1962-67 przeprowadzono jego odbudowę, w wyniku której zamek odzyskał gotycki charakter przez podwyższenie dachów, skrzydeł południowego i wschodniego, a także dodanie jednego piętra z gotyckimi szczytami i spadzistym dachem w skrzydle północnym.

ZAMEK OD WSCHODU, REKONSTRUKCJA K. STEINBRECHTA Z 1920 ROKU

odbudowanym po zniszczeniach ostatniej wojny zamku mieści się siedziba Muzeum Wojciecha Kętrzyńskiego będącego oddziałem Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, Kętrzyńskie Centrum Kultury oraz biblioteka. W części muzealnej zgromadzono eksponaty z dziedziny historii, rzemiosła artystycznego i sztuki związane z przeszłością miasta i regionu. Spośród wystawionych tu eksponatów na szczególną uwagę zasługują: chorągiew pogrzebowa uczestnika bitwy pod Wiedniem Fryderyka von Der Groeben oraz jedyna zachowana z terenu dawnych Prus dziecięca chorągiew pogrzebowa z wizerunkiem zmarłego w wieku 3 lat Botho Eulenburga, epitafium Abrahama Eulenburga zmarłego w 1. połowie XVII stulecia, kolekcja rzeźb z XV-XVI wieku, dawne kielichy liturgiczne i spirytualia, fragmenty skarbu ukrytego w roku 1626 w pobliżu murów miejskich, a także zbiór monet i banknotów zastępczych z lat 20-ych XX stulecia. Przy muzeum działa biblioteka z cennym zbiorem starodruków i rękopisów z XV-XIX wieku. W skrzydle południowym zamku mieści się Galeria Konik Mazurski oferująca regionalne wyroby rękodzielnicze, natomiast w skrzydle wschodnim - przy kasie muzeum - funkcjonuje niewielkie stoisko z literaturą i pamiątkami.

ZAMEK W KĘTRZYNIE - FRAGMENT EKSPOZYCJI MUZEALNEJ I GALERIA WYROBÓW RĘKODZIELNICZYCH

Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego
Plac Zamkowy 1, 11-400 Kętrzyn
tel. (089) 752 32 82
mwk(at)muzeum.ketrzyn.pl

Godziny otwarcia muzeum
w okresie 15 czerwiec - 15 wrzesień:
od poniedziałku do piątku: 9-18
w soboty i niedziele: 9-17
w okresie 16 wrzesień - 14 czerwiec:
w poniedziałki: 9-15
od wtorku do piątku: 9-16
w soboty i niedziele: 9-15

bilet wstępu kosztuje 6 zł (ulgowy 4 zł)

ZAMEK W KĘTRZYNIE - FRAGMENT EKSPOZYCJI MUZEALNEJ, PO LEWEJ DZIECIĘCA CHORĄGIEW POGRZEBOWA

ętrzyn leży w północnej części Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, 19 km na wschód od Reszla i ok. 30 km na zachód od Giżycka. W mieście krzyżują się drogi krajowe nr 591, 592 i 594. Zamek stoi na wzniesieniu przy skrzyżowaniu ulic: Plac Zamkowy, Dworcowej i Chopina, w południowo-wschodniej części Starówki. Klucząc po mieście warto kierować się na drogę 591 prowadzącą do Mrągowa - wybierając ten kierunek przejeżdżamy ul. Dworcową, przy końcu której po prawej stronie zamek jest dobrze widoczny. Parking bezpośrednio pod bramą zamku. (2013, fotografie z 2007)

1. J. Borkowski: Kętrzyn - przewodnik po dziejach miasta i zamku, JB-Studio 2001
2. M. Garniec, M. Jackiewicz-Garniec: Zamki państwa krzyżackiego w d. Prusach, Arta 2006
3. R. Grenz: Der Kreis Rastenburg, 1976
4. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
5. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
6. K. Stępińska: Pałace i zamki w Polsce dawniej i dziś, KAW 1977
7. P. Zaniewski: Szlakami zamków krzyżackich, Muza S.A. 2005

NA DZIEDZIŃCU

Kętrzyn - inkastelowany kościół św. Jerzego XIV-XVIw., 0,5 km
Barciany - zamek prokuratorów krzyżackich XIVw., 18 km
Bezławki - zamek krzyżacki XIVw., adaptowany na kościół, 18 km
Reszel - zamek biskupów warmińskich XIVw., 19 km
Szestno - relikty zamku krzyżackiego, ok. 19 km
Ryn - zamek komturów krzyżackich XIVw., przebudowany w XIXw., 25 km
Giżycko - ruina zamku krzyżackiego XIVw., 32 km