BARANÓW SANDOMIERSKI

BARCIANY

BARDO ŚLĄSKIE

BĄKOWA GÓRA

BESIEKIERY

BĘDZIN

BIERUTÓW

BIESTRZYKÓW

BOBOLICE

BOBROWNIKI

BODZENTYN

BOLESTRASZYCE

BOLKÓW

BORYSŁAWICE ZAMKOWE

BROCHÓW

BRODNICA

BRZEG

BUKOWIEC

BYDLIN

BYSTRZYCA KŁODZKA

CHĘCINY

CHOJNICA

CHOJNIK

CIECHANÓW

CIESZÓW

CIESZYN

CZARNY BÓR

CZERNA

CZERNINA

CZERSK

CZĘSTOCHOWA

CZOCHA

CZORSZTYN

ĆMIELÓW

DĄBROWA

DĄBRÓWNO

DRZEWICA

DZIAŁDOWO

DZIERZGOŃ

FREDROPOL (KORMANICE)

GDAŃSK

GIŻYCKO

GLIWICE

GŁOGÓW

GNIEW

GNIEWOSZÓW Z.SZCZERBA

GOLUB-DOBRZYŃ

GOŁAŃCZ

GOLCZEWO

GOŁUCHÓW

GOŚCISZÓW

GÓRA

GRODZIEC

GRÓDEK

GRUDZIĄDZ

GRZĘDY

GRZMIĄCA z.ROGOWIEC

HOMOLE

IŁŻA

INOWŁÓDZ

JANOWICE WIELKIE z.BOLCZÓW

JANOWIEC

JAWOR

JEZIORO GÓRECKIE

KAMIENIEC ZĄBKOWICKI

KAMIENNA GÓRA

KARPNIKI

KAZIMIERZ DOLNY

KĘTRZYN

KĘTRZYN - KOŚCIÓŁ

KIELCE

KLICZKÓW

KŁODZKO

KOŁO

KONARY

KONIN-GOSŁAWICE

KORZKIEW

KOWALEWO POMORSKIE

KOŹMIN WLKP.

KÓRNIK

KRAKÓW

KRAPKOWICE

KRAPKOWICE - OTMĘT

KRASICZYN

KRĘPCEWO

KRUSZWICA

KRZYŻNA GÓRA

KRZYŻTOPÓR

KSIĄŻ WIELKI

KUROZWĘKI

KWIDZYN

LEGNICA

LIDZBARK WARMIŃSKI

LIPA

LUBIN

LUTOMIERSK

ŁAGÓW

ŁĘCZYCA

ŁOWICZ

MAJKOWICE

MALBORK

MAŁA NIESZAWKA

MIĘDZYLESIE

MIĘDZYRZECZ

MIRÓW

MOKRSKO

MOSZNA

MSTÓW

MUSZYNA

MYŚLENICE

NAMYSŁÓW

NIDZICA

NIEDZICA

NIEMCZA

NIEMODLIN

NIEPOŁOMICE

NOWA RUDA

NOWY SĄCZ

NOWY WIŚNICZ

ODRZYKOŃ

OGRODZIENIEC (PODZAMCZE)

OJCÓW

OLEŚNICA

OLSZTYN (JURA)

OLSZTYN (WARMIA)

OLSZTYNEK

OŁAWA

OŁDRZYCHOWICE KŁODZKIE

OPOCZNO

OPOLE GÓRKA

OPOLE OSTRÓWEK

OPORÓW

OSSOLIN

OSTRĘŻNIK

OSTRÓDA

OSTRÓW LEDNICKI

OTMUCHÓW

PABIANICE

PANKÓW

PASTUCHÓW

PIESKOWA SKAŁA

PIOTRKÓW TRYBUNALSKI

PIOTRKÓW-BYKI

PIOTROWICE ŚWIDNICKIE

PŁAKOWICE

PŁOCK

PŁONINA

PŁOTY

PODZAMCZE z.OGRODZIENIEC

PODZAMCZE PIEKOSZOWSKIE

POKRZYWNO

POŁCZYN-ZDRÓJ

POZNAŃ

PRABUTY

PROCHOWICE

PROSZÓWKA z.GRYF

PRZEMYŚL

PRZEWODZISZOWICE

PSZCZYNA

PTKANÓW

PYZDRY

RABSZTYN

RACIĄŻEK

RADŁÓWKA

RADOM

RADZIKI DUŻE

RADZYŃ CHEŁMIŃSKI

RAJSKO

RAKOWICE WIELKIE

RATNO DOLNE

RAWA MAZOWIECKA

RESKO

ROGÓW OPOLSKI

ROŻNÓW ZAMEK DOLNY

ROŻNÓW ZAMEK GÓRNY

RYBNICA

RYBNICA LEŚNA

RYCZÓW

RYDZYNA

RYTWIANY

RZĄSINY

SANDOMIERZ

SANOK

SIEDLĘCIN

SIEDLISKO

SIERADZ

SIERAKÓW

SIEWIERZ

SMOLEŃ

SOBKÓW

SOBOTA

SOCHACZEW

SOSNOWIEC

SREBRNA GÓRA

STARA KAMIENICA

STARE DRAWSKO

STARY SĄCZ

STRZELCE OPOLSKIE

SULEJÓW

SZAMOTUŁY

SZCZECIN

SZTUM

SZUBIN

SZYDŁÓW

SZYMBARK

ŚCINAWKA GÓRNA

ŚWIDWIN

ŚWIEBODZIN

ŚWIECIE n.WISŁĄ

ŚWIECIE k.LEŚNEJ

ŚWINY

TORUŃ

TORUŃ z.DYBÓW

TUCZNO

TYNIEC

UDÓRZ

UJAZD k.TOMASZOWA

UJAZD KRZYŻTOPÓR

UNIEJÓW

URAZ

WAŁBRZYCH z.KSIĄŻ

WAŁBRZYCH z.STARY KSIĄŻ

WAŁBRZYCH z.NOWY DWÓR

WARSZAWA z.KRÓLEWSKI

WARSZAWA z.UJAZDOWSKI

WĄBRZEŹNO

WENECJA

WĘGIERKA

WĘGORZEWO

WIELICZKA

WIELKA WIEŚ

WIERZBNA

WITKÓW

WLEŃ

WOJNOWICE

WOJSŁAWICE

WROCŁAW

WROCŁAW LEŚNICA

WYSZYNA

ZAGÓRZ

ZAGÓRZE ŚLĄSKIE

ZAŁUŻ

ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE

ZBĄSZYŃ

ZŁOTORIA k.TORUNIA

ŹRÓDŁA

ŻAGAŃ

ŻARY

ŻELAZNO

ŻMIGRÓD

RUINA ZAMKU W BRODNICY, WIDOK NA DZIEDZINIEC OD POŁUDNIA

HISTORIA

Z

or­ga­ni­zo­wa­ny zes­pół gro­do­wo-miej­ski Stras­burg (Burg an der Stras­se) pow­stał na tych te­re­nach w dru­giej po­ło­wie XIII wie­ku po tym, jak spro­wa­dze­ni przez Kon­ra­da Ma­zo­wiec­kie­go Krzy­ża­cy sfał­szo­wa­li pis­mo na­da­nia o­wych ziem i nie li­cząc się z pro­tes­ta­mi za­ję­li zbroj­nie straż­ni­cę ksią­żę­cą przys­to­so­wu­jąc ją do włas­nych pot­rzeb. Straż­ni­ca ta jesz­cze ja­ko kon­struk­cja drew­nia­no-ziem­na co naj­mniej dwuk­rot­nie nisz­czo­na by­ła przez na­jaz­dy plem­ion po­gań­skich: w ro­ku 1262 przez Jać­win­gów i w 1298 przez woj­ska li­tew­skie. Wzrost za­gro­że­nia z po­gań­skie­go wsch­odu i od po­łud­nia, gdzie po pra­wie dwus­tu la­tach roz­bi­cia dziel­ni­co­we­go jed­no­czy­ła się Pol­ska, po­mógł w pod­jęc­iu de­cyzji o za­stą­pie­niu przes­ta­rza­łe­go za­ło­że­nia no­wym oś­rod­kiem wła­dzy w po­sta­ci mu­ro­wa­ne­go zam­ku kon­wen­tu­al­ne­go, u­sy­tu­o­wa­ne­go przy szla­ku han­dlo­wym łą­czą­cym zi­emię cheł­miń­ską z Ma­zow­szem. Bu­do­wę wa­row­ni roz­po­czę­to u pro­gu XIV stu­le­cia i pro­wa­dzo­no w czte­rech e­ta­pach do ro­ku 1415. W pierw­szej fa­zie - do 1317 - pos­ta­wio­no mu­ry ob­wo­do­we zam­ku wy­so­kie­go, przed­zam­cza i wie­ży o­raz część skrzy­deł miesz­kal­nych. W ko­lej­nym ok­re­sie, zwień­czo­nym poś­wię­ce­niem ka­pli­cy w ro­ku 1339, u­koń­czo­no gmach sie­dzi­by kon­wen­tu, któ­ra wte­dy by­ła już w peł­ni u­żyt­ko­wa. Mniej wię­cej z te­go o­kre­su zna­ny jest pierw­szy wzmian­ko­wa­ny na piśm­ie kom­tur Brod­ni­cy Fried­rich von Spran­gen­berg. Trze­ci e­tap prac zwią­za­ny był z na­pra­wą znisz­czeń po­po­wod­zio­wych o­raz u­koń­cze­niem za­gos­po­da­ro­wa­nia przed­zam­cza, na­to­miast czwar­ty i os­tat­ni - z dzia­łal­noś­cią mu­ra­tor­ską Mi­ko­ła­ja Fel­len­stei­na, po­le­ga­ją­cą na roz­bu­do­wie for­ty­fi­ka­cji zam­ku, co nas­tą­pi­ło o­ko­ło ro­ku 1415.

ZAMEK W 1. POŁOWIE XVIII WIEKU NA RYCINIE GEORGA FRIEDRICHA STEINERA

P

rzez ca­ły ok­res u­żyt­ko­wa­nia za­mek był wie­lo­krot­nie ob­le­ga­ny, częs­to nie­sku­tecz­nie, przez woj­ska pol­skie, li­tew­skie, szwedz­kie, a póź­niej tak­że fran­cus­kie, ro­syj­skie o­raz nie­miec­kie. Pre­lu­dium dla wszyst­kich tych wy­da­rzeń sta­no­wi­ły ma­new­ry ar­mii li­tew­skiej i pol­skiej we wrześ­niu 1330 ro­ku, nie za­koń­czo­ne jed­nak sztur­mem na twier­dzę, po­nie­waż ani Ło­kie­tek, ani ksią­żę li­tew­ski Gie­dy­min nie po­sia­da­li od­po­wied­nie­go sprzę­tu ob­lęż­ni­cze­go, a i wys­zko­le­nie ich żoł­nie­rzy w tej dzie­dzi­nie sztu­ki wo­jen­nej po­zo­sta­wia­ło wie­le do ży­cze­nia. Wiek XIV u­pły­nął w mieś­cie bez więk­szych kon­flik­tów i do­pie­ro la­tem 1410 ko­lej­ne po­dej­ście Po­la­ków us­krzyd­lo­nych zwy­cięs­twem pod Grun­wal­dem za­koń­czy­ło się pod­da­niem wa­row­ni, choć do­wo­dzą­cy krzy­żac­ką za­ło­gą kom­tur Wil­helm Ro­sen­berg bro­nił jej dłu­go i za­ciek­le. Zdo­bycz­ny za­mek tra­fił tym­cza­so­wo pod ku­ra­te­lę wo­je­wo­dy san­do­mier­skie­go Mi­ko­ła­ja z Mi­cha­ło­wa (Mie­cho­wa?), któ­ry wy­ka­zał się rzad­ko spo­ty­ka­ną ucz­ci­woś­cią wo­bec swo­je­go zwierz­chni­ka, zna­le­ziw­szy bo­wiem w zam­ko­wych kom­na­tach spo­ry skarb w po­sta­ci zło­tych przed­mio­tów li­tur­gicz­nych i oz­dób, dro­gich ksiąg, ob­ra­zów, klej­no­tów o­raz szat, prze­ka­zał wszys­tko Ja­giel­le, a ten z ko­lei roz­dzie­lił o­we bo­gac­twa po­mię­dzy Wa­wel a ka­ted­rę wi­leń­ską. Po pow­ro­cie w rę­ce krzy­żac­kie, w za­led­wie trzy la­ta po za­koń­cze­niu wiel­kiej woj­ny z Pol­ską Brod­ni­ca sta­no­wi­ła już sil­ny i dob­rze za­o­patrz­o­ny ośro­dek, wy­po­sa­żo­ny w blis­ko 70 ko­ni, 150 kusz, 13 cięż­kich bom­bard na ka­mien­ne ku­le i 28 lek­kich dział na ku­le o­ło­wia­ne, a tak­że tro­chę pro­chu, heł­mów i du­żą i­lość a­mu­nic­ji. Nie zna­my licz­by człon­ków za­ło­gi zam­ku, za­cho­wa­ły się za to spi­sy żyw­noś­ci z 1414 ro­ku, we­dług któ­rych w piw­ni­cach i kuch­ni kon­wen­tu znaj­do­wa­ło się kil­ka ga­tun­ków pi­wa trzy­ma­ne­go w becz­kach, po­nad 400 pół­tu­szek mię­sa, 356 szczu­pa­ków i 210 dor­szy, 270 ba­ry­łek o­le­ju, 32 be­czuł­ki sad­ła, 180 por­cji mię­sa wo­ło­we­go, 1150 ow­czych se­rów, 2 so­lo­ne wo­ły, 2 be­czuł­ki śled­zi, 4 łasz­ty (8 ton) ka­szy, 28 łasz­tów (55 ton) gro­chu, 12 be­czek ce­bu­li i 2 becz­ki czos­nku.

WIEŻA ZAMKOWA NA FOTOGRAFIACH Z POCZĄTKU XX WIEKU

P

od­czas dru­giej woj­ny pol­sko-szwedz­kiej (1655-60) wo­kół mias­ta u­sy­pa­no li­nię no­wo­żyt­nych for­ty­fi­ka­cji wzmac­nia­ją­cych bez­pie­czeń­stwo wa­row­ni - nie u­chro­ni­ło jej to jed­nak przed znisz­cze­nia­mi, z któ­rych się już nie pod­dźwig­nę­ła. W XVIII wie­ku chy­lą­cy się ku u­pad­ko­wi za­mek sta­n­owił do­raź­ną sie­dzi­bę kon­fe­de­ra­tów bar­skich, zaś po pierw­szym roz­bio­rze Pol­ski w la­tach 1787-89, a nas­tęp­nie na po­cząt­ku XIX stu­le­cia z po­le­cen­ia władz prus­kich pro­wa­dzo­no suk­ce­syw­ną roz­biór­kę skrzy­deł o­pusz­czo­nej już bu­dow­li, po­zy­ska­ny ma­ter­iał bu­dow­la­ny wy­ko­rzys­tu­jąc do po­sta­wie­nia w mieś­cie pię­ciu no­wych ka­mie­nic. Być mo­że do cza­sów nam współ­czes­nych nie po­zo­sta­ło­by nic z o­wej krzy­żac­kiej twier­dzy, gdy­by nie de­cyz­ja kró­la Prus Fry­de­ry­ka Wil­hel­ma IV na­ka­zu­ją­ca wstrzy­ma­nie roz­biór­ki i wy­ko­na­nie prac nap­raw­czych przy wie­ży. Pierw­sze ba­da­nia ar­che­o­lo­gicz­ne roz­po­czę­to tu­taj pod ko­niec 1939 ro­ku, gdy na po­le­ce­nie o­ku­pa­cyj­nych władz nie­miec­kich od­sło­nię­to część fun­da­men­tów i piw­nic zam­ko­wych. Po woj­nie, w la­tach 1953-57 i 1970-76 kon­ty­nu­o­wa­no ba­da­nia po­łą­czo­ne z pod­ję­ciem niez­będ­nych czyn­noś­ci kon­ser­wa­tor­skich zmie­rza­ją­cych do a­dap­tac­ji od­kry­ty­ch piw­nic na wy­sta­wo­we sa­le mu­ze­al­ne.

ZAMEK NA PRZEDWOJENNYCH POCZTÓWKACH

ARCHITEKTURA

U

usytuowana w pół­noc­no-za­chod­niej części daw­ne­go or­ga­niz­mu miej­skie­go wa­row­nia zbu­do­wa­na zos­ta­ła na pla­nie kwad­ra­tu o bo­ku ok. 45 met­rów, z ce­gły, na ka­mien­nej pod­mu­rów­ce. W o­gól­ny za­rys mu­ru ob­wo­do­we­go wpi­sa­no trzy wy­su­nię­te przed li­co mu­ru czwo­ro­bocz­ne naroż­ne wie­życz­ki, któ­re w XVII wie­ku zo­sta­ły nad­bu­do­wa­ne i ot­rzy­ma­ły ba­ro­ko­we heł­my, zbli­żo­ne for­mą do tych z zam­ku w Go­lub­iu. W czwar­tym na­ro­żu, od stro­ny pół­noc­nej, wzno­si­ła się po­tęż­nych roz­mia­rów dwu­nas­to­kon­dyg­na­cyj­na wie­ża o wy­so­koś­ci ok. 54 met­ry, dos­tęp­na z gan­ku ob­ron­ne­go, o­bie­ga­ją­ce­go gór­ne pięt­ra skrzy­deł zam­ko­wych. Wie­ża ta w dol­nych part­iach przy­ję­ła rzut sześ­cio­b­oku, w gór­nych zaś jest oś­mio­bocz­na. W ca­łej jej wy­so­koś­ci za­pro­jek­to­wa­no trzy po­zio­my ob­ron­ne: pierw­szy na trze­ciej kon­dyg­nac­ji w pos­ta­ci drew­nia­ne­go gan­ku wspar­te­go na gra­ni­to­wych krok­szty­nach, po­zo­sta­łe dwa zaś w ob­ręb­ie naj­wyż­szej częś­ci, zwień­czo­nej ta­ra­sem ob­ser­wa­cyj­nym, z ok­to­go­nal­ną nad­bu­do­wą nak­ry­tą pier­wot­nie na­mio­to­wym da­chem, a w la­ta­ch póź­niej­szych ko­puł­ką. W skład zes­po­łu wcho­dzi­ły czte­ry 17-met­ro­wej wy­so­koś­ci skrzyd­ła ob­ie­ga­ją­ce nie­wiel­ki dzie­dzi­niec. W skrzyd­le wschod­nim mieś­cił się ka­pi­tu­larz, tu­taj rów­nież u­lo­ko­wa­no prze­jazd bram­ny. W skrzyd­le po­łud­nio­wym sy­tu­o­wa­no kap­li­cę i re­fek­tarz, na­to­miast w za­chod­nim - dor­mi­tor­ium (syp­ial­nie bra­ci za­kon­nych) i in­fir­mer­ię, czy­li szpi­tal dla cho­rych lub star­szych człon­ków kon­wen­tu. Piw­ni­ce i par­ter wszys­tkich skrzy­deł zam­ko­wych peł­ni­ły funk­cje gos­po­dar­cze - we­dług lus­tra­cji z ro­ku 1664 mieś­ci­ły się tam kuch­nia krzy­żac­ka, iz­ba ku­chen­na, a tak­że skle­py w któ­rych zbo­ża i róż­ne rze­czy cho­wa­ją. Wa­row­nię ze wszyst­kich stron o­ta­czał nis­ki mur two­rzą­cy sze­ro­kie mię­dzy­mu­rze, w ob­ręb któ­rego od stro­ny za­chod­niej wpi­sa­no wy­kusz lat­ry­no­wy, a od pół­noc­ne­go za­cho­du - kwad­ra­to­wą wie­życz­kę, zas­tąp­io­ną w 1415 ro­ku cy­lind­rycz­ną bas­te­ją o śred­ni­cy o­ko­ło 10 met­rów. Po­nad­to z trzech stron o­ka­la­ła ją głę­bo­ka fo­sa za­si­la­na wo­da­mi rze­ki Drwę­cy os­ła­nia­ją­cej za­mek od za­cho­du. Nie­re­gu­lar­ne przed­zam­cze w kszatł­cie li­te­ry L u­sy­tu­o­wa­no w częś­ci po­łud­nio­wej i wschod­niej.

PLAN ZAMKU Z XIV WIEKU: 1. WIEŻA GŁÓWNA, 2. DZIEDZINIEC, 3. PRZEJAZD BRAMNY, 4. WIEŻYCZKA NAROŻNA,
5. SKRZYDŁO MIESZKALNE (ZACHODNIE), 6. WYKUSZ LATRYNOWY, 7. MIĘDZYMURZE

STAN OBECNY

W

spół­cześ­nie za­mek przed­sta­wia stan trwa­łej ru­iny z dob­rze za­cho­wa­ną wie­żą głów­ną i re­lik­ta­mi skrzy­deł miesz­kal­nych, ist­nie­ją­cych dzi­siaj nies­te­ty już tyl­ko na po­ziom­ie piw­nic, z któ­rych część sklep­io­na zos­ta­ła wtór­nie w dru­gi­ej po­ło­wie XX wie­ku. W piw­ni­cach tych funk­cjo­nu­je o­bec­nie skrom­ne, ale bar­dzo ład­ne mu­ze­um ar­che­o­lo­gicz­ne. Dos­tęp­na jest wie­ża z gór­nym ta­ra­sem wi­do­ko­wym. Na te­re­nie ru­in zam­ku fun­kcjo­nu­je sklep z pa­miąt­ka­mi, a w se­zo­nie od­by­wa­ją się tu­taj ins­ce­ni­zo­wa­ne tur­nie­je ry­cer­skie.

EKSPOZYCJA MUZEALNA W PIWNICACH ZAMKOWYCH (STAN PRZED REWITALIZACJĄ)

WIDOK Z WIEŻY NA STARE MIASTO (PO LEWEJ) I POŁOŻONY ZA DRWĘCĄ PARK WOLNOŚCI

ODKRYTE PIWNICE ZACHODNIEGO SKRZYDŁA ZAMKU

DOJAZD

Z

a­mek stoi w cen­tral­nej częś­ci mias­ta, nie­o­po­dal ko­mi­sar­ia­tu po­li­cji i w bez­poś­red­nim są­siedz­twie par­ku im. Ja­na Paw­ła II. Z dwor­ca PKP na­le­ży iść o­ko­ło 1 km w kie­run­ku po­łud­nio­wym. Dwo­rzec au­to­bu­so­wy u­lo­ko­wa­ny jest bli­żej - tyl­ko 5 mi­nut dro­gi pie­cho­tą, za ko­mi­sar­ia­tem. Sa­mo­chód naj­wy­god­niej za­par­ko­wać na du­żym par­kin­gu miesz­czą­cym się po dru­giej stro­nie uli­cy, przy tzw. pa­ła­cu An­ny Wa­zów­ny. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa)

LITERATURA

1. W. Antkowiak, P. Lamparski: Zamki i strażnice krzyżackie..., Graffiti BC 1999
2. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
3. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
4. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
5. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001

WIEŻA ZAMKOWA DOMINUJE NIE TYLKO POŚRÓD RUIN ZAMKU, ALE RÓWNIEŻ W ZABUDOWIE MIASTA

W pobliżu:
Kurzętnik - ruina zamku kapitulnego z XIVw., 21 km
Sadłowo - relikty zamku rycerskiego z XIV., 26 km
Bratian - relikty zamku wójtów krzyżackich z XIVw.ok. 28 km
Golub-Dobrzyń - zamek komturów krzyżackich z XIVw., 30 km
Kowalewo Pomorskie - relikty zamku komturów krzyżackich z XIIIw., 33 km
Wąbrzeźno - relikty zamku biskupiego z XIVw., 33 km
Radzyń Chełmiński - ruina zamku komturów krzyżackich z XIIIw., 38 km
Lubawa - pozostałości zamku biskupów chełmińskich z XIVw., ok. 39 km

tekst: 2016
fotografie: 2005, 2019
© Jacek Bednarek