|
RUINA ZAMKU W BRODNICY, WIDOK NA DZIEDZINIEC OD POŁUDNIA
|
Z
organizowany zespół grodowo-miejski Strasburg (Burg an der Strasse) powstał na tych terenach w drugiej połowie XIII wieku po tym, jak sprowadzeni przez Konrada Mazowieckiego Krzyżacy sfałszowali pismo nadania owych ziem i nie licząc się z protestami zajęli zbrojnie strażnicę książęcą przystosowując ją do własnych potrzeb. Strażnica ta jeszcze jako konstrukcja drewniano-ziemna co najmniej dwukrotnie niszczona była przez najazdy plemion pogańskich: w roku 1262 przez Jaćwingów i w 1298 przez wojska litewskie. Wzrost zagrożenia z pogańskiego wschodu i od południa, gdzie po prawie dwustu latach rozbicia dzielnicowego jednoczyła się Polska, pomógł w podjęciu decyzji o zastąpieniu przestarzałego założenia nowym ośrodkiem władzy w postaci murowanego zamku konwentualnego, usytuowanego przy szlaku handlowym łączącym ziemię chełmińską z Mazowszem. Budowę warowni rozpoczęto u progu XIV stulecia i prowadzono w czterech etapach do roku 1415. W pierwszej fazie - do 1317 - postawiono mury obwodowe zamku wysokiego, przedzamcza i wieży oraz część skrzydeł mieszkalnych. W kolejnym okresie, zwieńczonym poświęceniem kaplicy w roku 1339, ukończono gmach siedziby konwentu, która wtedy była już w pełni użytkowa. Mniej więcej z tego okresu znany jest pierwszy wzmiankowany na piśmie komtur Brodnicy Friedrich von Sprangenberg. Trzeci etap prac związany był z naprawą zniszczeń popowodziowych oraz ukończeniem zagospodarowania przedzamcza, natomiast czwarty i ostatni - z działalnością muratorską Mikołaja Fellensteina, polegającą na rozbudowie fortyfikacji zamku, co nastąpiło około roku 1415.
|
|
ZAMEK W 1. POŁOWIE XVIII WIEKU NA RYCINIE GEORGA FRIEDRICHA STEINERA
|
P
rzez cały okres użytkowania zamek był wielokrotnie oblegany, często nieskutecznie, przez wojska polskie, litewskie, szwedzkie, a później także francuskie, rosyjskie oraz niemieckie. Preludium dla wszystkich tych wydarzeń stanowiły manewry armii litewskiej i polskiej we wrześniu 1330 roku, nie zakończone jednak szturmem na twierdzę, ponieważ ani Łokietek, ani książę litewski Giedymin nie posiadali odpowiedniego sprzętu oblężniczego, a i wyszkolenie ich żołnierzy w tej dziedzinie sztuki wojennej pozostawiało wiele do życzenia. Wiek XIV upłynął w mieście bez większych konfliktów i dopiero latem 1410 kolejne podejście Polaków uskrzydlonych zwycięstwem pod Grunwaldem zakończyło się poddaniem warowni, choć dowodzący krzyżacką załogą komtur Wilhelm Rosenberg bronił jej długo i zaciekle. Zdobyczny zamek trafił tymczasowo pod kuratelę wojewody sandomierskiego Mikołaja z Michałowa (Miechowa?), który wykazał się rzadko spotykaną uczciwością wobec swojego zwierzchnika, znaleziwszy bowiem w zamkowych komnatach spory skarb w postaci złotych przedmiotów liturgicznych i ozdób, drogich ksiąg, obrazów, klejnotów oraz szat, przekazał wszystko Jagielle, a ten z kolei rozdzielił owe bogactwa pomiędzy Wawel a katedrę wileńską. Po powrocie w ręce krzyżackie, w zaledwie trzy lata po zakończeniu wielkiej wojny z Polską Brodnica stanowiła już silny i dobrze zaopatrzony ośrodek, wyposażony w blisko 70 koni, 150 kusz, 13 ciężkich bombard na kamienne kule i 28 lekkich dział na kule ołowiane, a także trochę prochu, hełmów i dużą ilość amunicji. Nie znamy liczby członków załogi zamku, zachowały się za to spisy żywności z 1414 roku, według których w piwnicach i kuchni konwentu znajdowało się kilka gatunków piwa trzymanego w beczkach, ponad 400 półtuszek mięsa, 356 szczupaków i 210 dorszy, 270 baryłek oleju, 32 beczułki sadła, 180 porcji mięsa wołowego, 1150 owczych serów, 2 solone woły, 2 beczułki śledzi, 4 łaszty (8 ton) kaszy, 28 łasztów (55 ton) grochu, 12 beczek cebuli i 2 beczki czosnku.
|
|
|
WIEŻA ZAMKOWA NA FOTOGRAFIACH Z POCZĄTKU XX WIEKU
|
P
odczas drugiej wojny polsko-szwedzkiej (1655-60) wokół miasta usypano linię nowożytnych fortyfikacji wzmacniających bezpieczeństwo warowni - nie uchroniło jej to jednak przed zniszczeniami, z których się już nie poddźwignęła. W XVIII wieku chylący się ku upadkowi zamek stanowił doraźną siedzibę konfederatów barskich, zaś po pierwszym rozbiorze Polski w latach 1787-89, a następnie na początku XIX stulecia z polecenia władz pruskich prowadzono sukcesywną rozbiórkę skrzydeł opuszczonej już budowli, pozyskany materiał budowlany wykorzystując do postawienia w mieście pięciu nowych kamienic. Być może do czasów nam współczesnych nie pozostałoby nic z owej krzyżackiej twierdzy, gdyby nie decyzja króla Prus Fryderyka Wilhelma IV nakazująca wstrzymanie rozbiórki i wykonanie prac naprawczych przy wieży. Pierwsze badania archeologiczne rozpoczęto tutaj pod koniec 1939 roku, gdy na polecenie okupacyjnych władz niemieckich odsłonięto część fundamentów i piwnic zamkowych. Po wojnie, w latach 1953-57 i 1970-76 kontynuowano badania połączone z podjęciem niezbędnych czynności konserwatorskich zmierzających do adaptacji odkrytych piwnic na wystawowe sale muzealne.
|
|
|
ZAMEK NA PRZEDWOJENNYCH POCZTÓWKACH
|
U
usytuowana w północno-zachodniej części dawnego organizmu miejskiego warownia zbudowana została na planie kwadratu o boku ok. 45 metrów, z cegły,
na kamiennej podmurówce. W ogólny zarys muru obwodowego wpisano trzy wysunięte przed lico muru czworoboczne narożne wieżyczki, które w XVII wieku zostały nadbudowane i otrzymały barokowe hełmy, zbliżone formą do tych z zamku w Golubiu. W czwartym narożu, od strony północnej, wznosiła się potężnych rozmiarów dwunastokondygnacyjna wieża o wysokości ok. 54 metry, dostępna z ganku obronnego, obiegającego górne piętra skrzydeł zamkowych. Wieża ta w dolnych partiach przyjęła rzut sześcioboku, w górnych zaś jest ośmioboczna. W całej jej wysokości zaprojektowano trzy poziomy obronne: pierwszy na trzeciej kondygnacji w postaci drewnianego ganku wspartego na granitowych kroksztynach, pozostałe dwa zaś w obrębie najwyższej części, zwieńczonej tarasem obserwacyjnym, z oktogonalną nadbudową nakrytą pierwotnie namiotowym dachem, a w latach późniejszych kopułką. W skład zespołu wchodziły cztery 17-metrowej wysokości skrzydła obiegające niewielki dziedziniec. W skrzydle wschodnim mieścił się kapitularz, tutaj również ulokowano przejazd bramny. W skrzydle południowym sytuowano kaplicę i refektarz, natomiast w zachodnim - dormitorium (sypialnie braci zakonnych) i infirmerię, czyli szpital dla chorych lub starszych członków konwentu. Piwnice i parter wszystkich skrzydeł zamkowych pełniły funkcje gospodarcze - według lustracji z roku 1664 mieściły się tam kuchnia krzyżacka, izba kuchenna, a także sklepy w których zboża i różne rzeczy chowają. Warownię ze wszystkich stron otaczał niski mur tworzący szerokie międzymurze, w obręb którego od strony zachodniej wpisano wykusz latrynowy, a od północnego zachodu - kwadratową wieżyczkę, zastąpioną w 1415 roku cylindryczną basteją o średnicy około 10 metrów. Ponadto z trzech stron okalała ją głęboka fosa zasilana wodami rzeki Drwęcy osłaniającej zamek od zachodu. Nieregularne przedzamcze w kszatłcie litery L usytuowano w części południowej i wschodniej.
|
|
PLAN ZAMKU Z XIV WIEKU: 1. WIEŻA GŁÓWNA, 2. DZIEDZINIEC, 3. PRZEJAZD BRAMNY, 4. WIEŻYCZKA NAROŻNA,
5. SKRZYDŁO MIESZKALNE (ZACHODNIE), 6. WYKUSZ LATRYNOWY, 7. MIĘDZYMURZE
|
W
spółcześnie zamek przedstawia stan trwałej ruiny z dobrze zachowaną wieżą główną i reliktami skrzydeł mieszkalnych, istniejących dzisiaj niestety już tylko na poziomie piwnic, z których część sklepiona została wtórnie w drugiej połowie XX wieku. W piwnicach tych funkcjonuje obecnie skromne, ale bardzo ładne muzeum archeologiczne. Dostępna jest
wieża z górnym tarasem widokowym. Na terenie ruin zamku funkcjonuje sklep z pamiątkami, a w sezonie odbywają się tutaj inscenizowane turnieje rycerskie.
|
EKSPOZYCJA MUZEALNA W PIWNICACH ZAMKOWYCH (STAN PRZED REWITALIZACJĄ)
|
WIDOK Z WIEŻY NA STARE MIASTO (PO LEWEJ) I POŁOŻONY ZA DRWĘCĄ PARK WOLNOŚCI
|
ODKRYTE PIWNICE ZACHODNIEGO SKRZYDŁA ZAMKU
|
Z
amek stoi w centralnej części miasta, nieopodal komisariatu policji i w bezpośrednim sąsiedztwie parku im. Jana Pawła II. Z dworca PKP należy iść około 1 km w kierunku południowym. Dworzec autobusowy ulokowany jest bliżej - tylko 5 minut drogi piechotą, za komisariatem. Samochód najwygodniej zaparkować na dużym parkingu mieszczącym się po drugiej stronie ulicy, przy tzw. pałacu Anny Wazówny. (mapa zamków województwa)
|
1. W. Antkowiak, P. Lamparski: Zamki i strażnice krzyżackie..., Graffiti BC 1999
2. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
3. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
4. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
5. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
|
WIEŻA ZAMKOWA DOMINUJE NIE TYLKO POŚRÓD RUIN ZAMKU, ALE RÓWNIEŻ W ZABUDOWIE MIASTA
|
W pobliżu:
Kurzętnik - ruina zamku kapitulnego z XIVw., 21 km
Sadłowo - relikty zamku rycerskiego z XIV., 26 km
Bratian - relikty zamku wójtów krzyżackich z XIVw.ok. 28 km
Golub-Dobrzyń - zamek komturów krzyżackich z XIVw., 30 km
Kowalewo Pomorskie - relikty zamku komturów krzyżackich z XIIIw., 33 km
Wąbrzeźno - relikty zamku biskupiego z XIVw., 33 km
Radzyń Chełmiński - ruina zamku komturów krzyżackich z XIIIw., 38 km
Lubawa - pozostałości zamku biskupów chełmińskich z XIVw., ok. 39 km
|
tekst: 2016
fotografie: 2005, 2019
© Jacek Bednarek
|
|