ZAMEK KSIAŻĄT POMORSKICH, WIDOK OD POŁUDNIA

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

P

oczątki zamku sięgają XII wieku i w opi­nii wie­lu his­to­ry­ków zwią­za­ne są fun­da­cją księ­cia War­ci­sła­wa, pier­wsze­go po­świad­czo­ne­go w źró­dłach wła­dcy po­mor­skie­go z dy­na­stii Gry­fi­tów. Na prze­ło­mie XII i XIII stu­le­cia do Szcze­ci­na swą sie­dzi­bę prze­niósł z Ka­mie­nia Bo­gu­sław II, wnuk Mie­szka Sta­re­go. Roz­bu­do­wę drew­nia­ne­go jesz­cze wte­dy dwo­ru roz­po­czął je­go syn Bar­nim I, któ­ry w 1237 lo­ko­wał mia­sto na pra­wie lu­be­ckim. W 1345 ro­ku Bar­nim III pod­jął pró­bę bu­do­wy no­wej, mu­ro­wa­nej re­zy­den­cji ksią­żę­cej, jed­nak ini­cja­ty­wa ta spo­tka­ła się z gwał­to­wnym pro­te­stem miesz­czan, któ­rzy o­ba­wia­jąc się u­tra­ty nie­za­le­żno­ści roz­pę­dzi­li ro­bo­tni­ków, a czę­ścio­wo już wznie­sio­ne mu­ry zbu­rzy­li. Osta­te­cznie kry­zys w sto­sun­kach po­mię­dzy mia­stem a wła­dzą u­da­ło się za­że­gnać, gdy po in­ter­wen­cji bis­ku­pa ka­mień­skie­go Ja­na i księ­cia wo­ło­skie­go Bo­gu­sła­wa ra­da mie­jska zo­bo­wią­za­ła się od od­bu­do­wy znisz­czo­ne­go gma­chu. Wkró­tce w je­go są­sie­dztwie sta­nę­ła ka­pli­ca św. Ot­to­na, w póź­niej­szych la­tach po­wię­kszo­na i pod­nie­sio­na do ran­gi ko­le­gia­ty.

WIDOK ZAMKU Z UL. GRODZKIEJ

W

nuk Barnima III, Kazimierz V kontynuował in­we­sty­cje zwią­za­ne z roz­bu­do­wą zes­po­łu ksią­żę­ce­go, któ­rą w ro­ku 1428 prze­rwa­ło po­wsta­nie bie­do­ty i rze­mieśl­ni­ków, sku­tku­jące prze­ję­ciem wła­dzy w mie­ście przez plebs. Na zam­ku schro­nił się wów­czas ca­ły pa­try­cjat i ra­da mie­jska, a sam ksią­żę zbiegł. Po u­pad­ku re­be­lii Ka­zi­mierz czę­ścio­wo od­bu­do­wał i umo­cnił po­mor­ską sie­dzi­bę, w czym du­ży u­dział mia­ło mia­sto przy­zna­jąc mu na ten cel wy­so­ką do­ta­cję w kwo­cie 12 ty­się­cy grzy­wien sre­bra. Za rzą­dów Bo­gu­sła­wa X wznie­sio­no pię­kny pa­łac, uwa­ża­ny przez współ­cze­snych za je­den z naj­bar­dziej e­le­gan­ckich w tej czę­ści Eu­ro­py. Uległ on jed­nak u­szko­dze­niu w ro­ku 1530, gdy część zam­ku za­ję­ła się og­niem od są­sied­nich ka­mie­nic mie­szczań­skich. Grun­to­wny re­mont przy­padł w udzia­le by­łe­mu u­cznio­wi Mar­ci­na Lu­tra, Bar­ni­mo­wi XI, któ­ry na zie­miach księ­stwa wpro­wa­dził pro­tes­tan­tyzm, a po ab­dy­ka­cji w 1569 ro­ku osiadł w swej pod­miej­skiej po­sia­dło­ści, cał­ko­wi­cie od­da­jąc się pa­sjom ar­ty­sty­cznym. Je­go na­stę­pcą zo­stał ksi­ążę Jan Fry­de­ryk. Ten zrę­czny po­li­tyk i spra­wny dy­plo­ma­ta prze­bu­do­wał za­mek w sty­lu re­ne­san­so­wym, na­da­jąc mu for­mę czte­ro­skrzy­dło­wej wiel­ko­świa­to­wej re­zy­den­cji. Osta­tnim wład­cą po­mor­skim z ro­du Gry­fi­tów był Bo­gu­sław XIV, któ­re­go rzą­dy przy­pa­dły na o­kres woj­ny trzy­dzie­sto­let­niej. Po­mi­mo prób za­cho­wa­nia ne­utral­no­ści, w jej wy­ni­ku księ­stwo zo­sta­ło za­ję­te przez Szwe­dów, sam ksią­żę ab­dy­ko­wał, a na je­go miej­sce w 1637 ro­ku po­wo­ła­no Po­mor­ski Rząd Tym­cza­so­wy.

ZAMEK OD STRONY POŁUDNIOWEJ PRZED 1575 ROKU NA RYCINIE Z 1607 ROKU

WIDOK ZAMKU W 1. POŁOWIE XVII WIEKU WG RYCINY M. MERIANA

W

1648 roku na mocy postanowień trak­ta­tu west­fal­skie­go, re­gu­lu­ją­ce­go wza­je­mne sto­sun­ki mię­dzy Szwe­cją a Bran­den­bur­gią, Szcze­cin stał się te­ry­to­rium za­leż­nym od Szwe­cji. Pod­czas dru­giej woj­ny pół­noc­nej 1655-60 od­dzia­ły bran­den­bur­skie, wy­ko­rzy­stu­jąc prze­gru­po­wa­nie szwe­dzkiej ar­mii na te­re­ny Pol­ski, pró­bo­wa­ły sztur­mem zdo­być za­mek – sie­dzi­bę gu­ber­na­to­ra, co za­koń­czy­ło się klę­ską o­ble­ga­ją­cych. Po­no­wna pró­ba z 1677 ro­ku pod­ję­ta przez woj­ska e­le­kto­ra Fry­de­ry­ka Wil­hel­ma by­ła już sku­tecz­na, choć wy­ma­ga­ła aż sześ­cio­mie­się­cznej kon­fron­ta­cji i sil­ne­go o­strza­łu ar­ty­le­ryj­skie­go, ja­ki spo­wo­do­wał zna­czne znisz­cze­nia w mu­rach zam­ku. W la­tach 1705-1711 prze­by­wa­ła w Szcze­ci­nie wraz z cór­ką i dwo­rem mał­żo­nka pol­skie­go kró­la Ka­ta­rzy­na Lesz­czyń­ska, do któ­rej pod ko­niec po­by­tu do­łą­czył zde­tro­ni­zo­wa­ny Sta­ni­sław Lesz­czyń­ski, uda­ją­cy się do szwedz­kie­go Stral­sun­du na spo­tka­nie z Ka­ro­lem XII. W ro­ku 1713 za­mek po­no­wnie o­ble­ga­ły woj­ska ko­ali­cji an­ty­szwe­dzkiej i po raz ko­lej­ny je­go mu­ry u­cier­pia­ły od ar­ty­le­ryj­skich salw.

WIDOK ZAMKU OD STRONY ODRY, 1660-70

ZAMEK KSIĄŻĘCY Z WIEŻĄ DZWONÓW, OBRAZ A. MOSTA Z 1828 ROKU

P

o zakończeniu trzeciej wojny pół­noc­nej Szcze­cin zna­lazł się w gra­ni­cach pań­stwa prus­kie­go. Daw­na re­zy­den­cja ksią­żę­ca peł­ni­ła od­tąd róż­ne fun­kcje, czę­sto zna­cznie od­bie­ga­ją­ce od jej pier­wot­ne­go prze­zna­cze­nia i mi­nio­nej świet­no­ści. Wiek XVIII i XIX ozna­czał dla zam­ku licz­ne prze­bu­do­wy, któ­re spo­wo­do­wa­ły za­tra­ce­nie je­go re­ne­san­so­wych cech wy­stro­ju na rzecz sto­no­wa­nej este­ty­ki kla­sy­cy­sty­cznej, a w okre­sie póź­niej­szym – su­ro­we­go ne­ogo­ty­ku. W zam­ko­wych kom­na­tach u­mie­szczo­no sąd i ar­chi­wum miej­skie, a tak­że sie­dzi­by u­rzę­dów o­raz mie­szka­nia ich pra­cow­ni­ków. W 1902 ro­ku, po o­pusz­cze­niu gma­chu przez in­sty­tu­cje pań­stwo­we, roz­po­czę­to re­mont w ce­lu przy­wró­ce­nia mu XVI-wiecz­nej for­my, jed­nak ze wzglę­du na wy­buch dru­giej woj­ny świa­to­wej prac tych nie u­koń­czo­no.

SKRZYDŁO PÓŁNOCNE I DZIEDZINIEC GŁÓWNY NA POCZTÓWKACH Z OKRESU MIĘDZYWOJNIA

A

lian­ckie na­lo­ty dy­wa­no­we la­tem 1944 ro­ku spo­wo­do­wa­ły znisz­cze­nie ca­łej za­byt­ko­wej sub­stan­cji miej­skiej wraz z zam­kiem, w któ­rym spło­nę­ły wszy­stkie bu­dyn­ki, a wie­le skle­pień u­le­gło za­wa­le­niu. Wkró­tce po za­koń­cze­niu woj­ny przy­stą­pio­no do od­gru­zo­wy­wa­nia i za­bez­pie­cza­nia o­ca­la­łych mu­rów, by w ro­ku 1958 roz­po­cząć od­bu­do­wę ca­łe­go zes­po­łu w sty­lu re­ne­san­so­wym. Dziś ten pię­kny o­biekt peł­ni fun­kcję cen­trum kul­tu­ral­ne­go i sie­dzi­by in­sty­tu­cji miej­skich.

RUINA ZAMKU PO ZNISZCZENIACH 2. WOJNY ŚWIATOWEJ, 1946

CZĘŚCIOWO ODBUDOWANY ZAMEK NA FOTOGRAFII Z PRZEŁOMU LAT 50 I 60. XX WIEKU

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

P

ierwszym murowanym budynkiem w ra­mach śre­dnio­wiecz­ne­go za­ło­że­nia zam­ko­we­go był wy­sta­wio­ny na koszt ra­dy miej­skiej tzw. Sta­ry Dom, sta­no­wią­cy re­kom­pen­sa­tę za zbu­rze­nie przez miesz­czan dwo­ru bu­do­wa­ne­go dla księ­cia Bar­ni­ma. Ten u­sy­tu­owa­ny rów­no­le­gle do miej­skich mu­rów gmach wznie­sio­ny zo­stał z gła­zów na­rzu­to­wych u­zu­peł­nio­nych ce­głą, na pla­nie pro­sto­ką­ta o wy­mia­rach o­ko­ło 11x26 met­rów. Układ prze­strzen­ny zes­po­łu ksią­żę­ce­go wkró­tce wzbo­ga­co­ny zo­stał o ka­pli­cę św. Ot­to­na z zam­knię­tym prez­bi­te­rium, zbu­do­wa­ną na pla­nie pro­sto­ką­ta, oraz od­su­nię­ty na od­le­głość 5 met­rów od kor­pu­su świą­ty­ni mur, któ­ry wo­kół prez­bi­te­rium przy­jął for­mę pół­ko­la. Ko­lej­na fa­za bu­do­wla­na o­bej­mo­wa­ła wznie­sie­nie tzw. Do­mu Wiel­kie­go o wy­mia­rach pod­sta­wy 15,5x49,5 met­rów, a tak­że bu­do­wę so­lid­ne­go mu­ru o­bron­ne­go o wy­so­ko­ści 5 i ob­wo­dzie prze­kra­cza­ją­cym 350 met­rów. Skrzy­dło miesz­kal­ne wzmo­cnio­no przez do­sta­wie­nie do za­chod­niej czę­ści je­go po­łu­dnio­wej e­le­wa­cji Wie­ży Wię­zien­nej. Pod ko­niec XV wie­ku przy za­cho­dniej kra­wę­dzi dzie­dziń­ca wznie­sio­no no­wy gmach z apar­ta­men­ta­mi księ­cia i sa­lą ry­cer­ską. Po­zo­sta­łą za­bu­do­wę w tym o­kre­sie fun­kcjo­no­wa­nia zam­ku sta­no­wi­ły drew­nia­ne bu­dyn­ki go­spo­dar­cze.

PLAN ZAMKU WG Z. RADACKIEGO, GRUBĄ LINIĄ OZNACZONO ZAMEK SPRZED 1530 ROKU:
1. STARY DOM, 2. DOM KSIAŻĘCY Z KOŃCA XVW., 3. DOM WIELKI, 4. WIEŻA WIĘZIENNA, 5. KAPLICA SW. OTTONA

MAKIETA ZAMKU SZCZECIŃSKIEGO (STAN OBECNY)

I

stotne zmiany w układzie przestrzennym re­zy­den­cji na­stą­pi­ły za pa­no­wa­nia Bo­gu­sła­wa X. Oko­ło 1490 ro­ku pod­wyż­szo­no o jed­ną kon­dy­gna­cję Dom Wiel­ki i zmie­nio­no wy­strój je­go e­le­wa­cji od stro­ny dzie­dziń­ca, na­da­jąc ca­ło­ści for­mę pa­ła­co­wą. Syn Bo­gu­sła­wa X, Bar­nim XI w ra­mach re­mon­tu zam­ku po po­ża­rze z 1530 ro­ku roz­bu­do­wał skrzy­dło po­łu­dnio­we i przy­krył je dwu­spa­do­wym da­chem z oz­do­bny­mi szczy­ta­mi. Wzniósł rów­nież Wie­żę Ze­ga­ro­wą, a Wie­żę Wię­zien­ną pod­wyż­szył i na­krył sty­lo­wym heł­mem. Znisz­cze­nia po ko­lej­nym wiel­kim og­niu, ja­ki do­się­gnął zam­ku w ro­ku 1551, spo­wo­do­wa­ły ko­niecz­ność re­ali­za­cji no­wych in­we­sty­cji, w ra­mach któ­rych pod kie­row­nic­twem wło­skie­go ar­chi­te­kta An­to­nie­go Wil­hel­ma zbu­rzo­no XIV-wiecz­ny dom ksią­żę­cy i ka­pli­cę św. Ot­to­na, sta­wia­jąc w ich miej­scu dwa re­ne­san­so­we skrzy­dła: pół­noc­ne o­raz za­cho­dnie. Za­miast stro­mych da­chów o­trzy­ma­ły one ta­ra­sy wi­do­ko­we ob­wie­dzio­ne de­ko­ra­cyj­ny­mi at­ty­ka­mi, od stro­ny dzie­dziń­ca zaś o­pla­ta­ły je cią­gi ko­mu­ni­ka­cyj­ne w for­mie kruż­gan­ków. W pół­noc­no-za­cho­dniej czę­ści pla­cu wznie­sio­no ma­sy­wną Wie­żę Dzwo­nów, zwień­czo­ną de­ko­ra­cyj­nym heł­mem. Wjazd do zam­ku po­pro­wa­dzo­no bra­mą po­łu­dnio­wą i da­lej przez wy­ku­tą w skrzy­dle pół­noc­nym prze­lo­to­wą sień. Na­stęp­ca Ja­na Fry­de­ry­ka, ksią­żę Fi­lip II w la­tach 1616-19 uzu­peł­nił ist­nie­ją­cy układ o pią­te skrzy­dło zam­ko­we, usy­tu­owa­ne rów­no­le­gle do skrzy­dła za­chod­nie­go i od­dzie­lo­ne od nie­go Dzie­dziń­cem Żu­ra­wim (Men­ni­czym). W tym trzy­kon­dy­gna­cyj­nym gma­chu u­mie­ścił zbro­jow­nię ksią­żę­cą, bi­blio­te­kę o­raz ga­le­rię dzieł sztu­ki.

POŁUDNIOWE WEJŚCIE DO ZAMKU OD STRONY UL. GRODZKIEJ

SKRZYDŁO POŁUDNIOWE Z WIEŻĄ ZEGAROWĄ

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

W

wyniku rozpoczętej w 1958 roku i kon­ty­nu­owa­nej aż do lat 80. XX wie­ku kom­ple­kso­wej od­bu­do­wy po znisz­cze­niach wo­jen­nych za­mek od­zy­skał wy­gląd na­wią­zu­ją­cy do XVI-wiecz­ne­go re­ne­san­su wło­skie­go. Dziś tęt­ni on ży­ciem peł­niąc fun­kcję głów­ne­go o­śro­dka kul­tu­ral­ne­go mia­sta. Przy zam­ku dzia­ła ki­no stu­dy­jne, Ope­ra, te­atr Piw­ni­ca Przy Kry­pcie, or­ga­ni­zo­wa­ne są wy­da­rze­nia z dzie­dzi­ny o­świa­ty, na­uki i kul­tu­ry. Część tu­ry­sty­czna o­bej­mu­je m.in. eks­po­zy­cje sar­ko­fa­gów ksią­żąt po­mor­skich i ga­le­rię wi­do­ko­wą na 60-me­tro­wej Wie­ży Dzwo­nów. Na zam­ku mie­ści się rów­nież Cen­trum In­for­ma­cji Tu­ry­sty­cznej, Urząd Mar­szał­ko­wski i re­stau­ra­cja.

DOJAZD

Z

amek stoi we wschodniej części Śródmieścia, w po­bli­żu mo­stu Ła­bu­dy, naj­wię­kszej szcze­ciń­skiej prze­pra­wy na Od­rze. Po wyj­ściu z dwor­ca PKP na­le­ży kie­ro­wać się na pół­noc wzdłuż Odry u­li­cą Ko­lum­ba, i da­lej Bul­wa­rem Pia­sto­wskim. Za­mek wi­docz­ny bę­dzie z le­wej stro­ny po oko­ło 15 mi­nu­tach mar­szu. Sa­mo­chód za­par­ko­wać mo­żna przy bra­mie pół­noc­nej (ul. Kor­sa­rzy, nie­wiel­kie szan­se na wol­ne mie­jsce) lub na du­żym pla­cu pod wia­du­kta­mi Tra­sy Zam­ko­wej vis-a-vis pół­noc­ne­go skrzy­dła zam­ko­we­go.

LITERATURA

1. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
2. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
3. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001

WSCHODNIA ELEWACJA ZAMKU, FOTOGRAFIA Z 2005 ROKU

W pobliżu:
Widuchowa - pozostałości zamku książąt pomorskich, 37 km
Krępcewo - pozostałości zamku rycerskiego z XIV w., 50 km
Pęzino - zamek joannitów z XIV-XVII w., 50 km

tekst: 2005
fotografie: 2005, 2018
© Jacek Bednarek