ZESPÓŁ ZAMKOWO-PAŁACOWY W ŻARACH, WIDOK OD POŁUDNIA

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

P

o­cząt­ki ry­cer­skiej sie­dzi­by w Ża­rach łą­czyć moż­na z wy­wo­dzą­cym się z Miś­ni ro­dem von Pac­ków, któ­rzy pa­no­wa­li na tych te­re­nach od 1280, bądź z ich wcześ­niej­szym gos­po­da­rzem, zmar­łym w tym­że ro­ku 1280 Cze­chem Al­brech­tem De­wi­nem. W pierw­szej po­ło­wie XIV stu­le­cia go­tyc­ki za­mek na­le­żał do róż­nych ro­dzin ry­cer­skich, by w 1355 przejść ja­ko wia­no w rę­ce zna­mie­ni­te­go ro­du śląs­ko-łu­życ­kie­go Bi­ber­stein. Nie był on jed­nak ich głów­ną sie­dzi­bą, pod­le­gał wła­dzy lo­kal­ne­go sta­ros­ty, któ­ry w i­mie­niu właś­ci­cie­li eg­zek­wo­wał pra­wo, zbie­rał po­dat­ki o­raz prze­pro­wa­dzał pro­ce­sy len­ne. Nie­mniej nie­dłu­go po tran­sak­cji von Bi­ber­stai­no­wie roz­bu­do­wa­li pier­wot­ne za­ło­że­nie, za­sa­dni­czo po­więk­sza­jąc je­go przes­trzeń miesz­kal­ną i dos­ta­wia­jąc wie­żę. Ko­lej­na po­waż­na prze­bu­do­wa mia­ła miej­sce o­ko­ło sto lat póź­nej, praw­do­po­dob­nie w dru­giej ter­cji XV wie­ku, a jej fun­da­to­ra wska­zać moż­na spoś­ród nas­tę­pu­ją­cych po so­bie wład­ców: Ur­ly­ka II, pa­na na Ża­rach w la­tach 1421-30, Ja­na IV, pa­na na Ża­rach i Fryd­lan­cie w ok­re­sie 1430-41 lub Wac­ła­wa II (1441-72).

WIDOK NA ZAMEK OD STRONY PÓŁNOCNEJ, STAN W LATACH 30. XX WIEKU I W ROKU 2005

P

od ko­niec stu­le­cia przed­sta­wi­cie­le ro­du na przesz­ło 20 lat stra­ci­li pa­no­wa­nie nad mias­tem - w tym cza­sie krót­ko re­zy­do­wał tu­taj na­miest­nik gło­gow­ski Zyg­munt Ja­giel­loń­czyk, zna­ny nam ja­ko póź­niej­szy król Pol­ski Zyg­munt I Sta­ry - i od­zys­ka­li je w ro­ku 1512 po wy­ku­pie przez ko­lej­ne­go re­pre­zen­tan­ta fa­mil­li Bi­ber­stein, Ur­ly­ka IV. W 1558 za­mek wraz z o­ko­licz­ny­mi dob­ra­mi na­był Bal­ta­zar von Prom­nitz i wkrót­ce przek­ształ­cił w re­ne­san­so­wą re­zy­den­cję.

ZAMEK I PAŁAC W ŻARACH NA RYCINIE Z 1835 ROKU

W

la­tach 1710-26 spad­ko­bier­cy Bal­ta­za­ra wnie­śli w są­siedz­twie zamku oka­za­ły pa­łac, za­pro­jek­to­wa­ny przez J. G. Si­mo­net­tie­go, któ­ry od­tąd peł­nił funk­cję ich głów­nej sie­dzi­by. W tym cza­sie na dwo­rze żar­skim Ed­war­da II von Prom­nitz przez kil­ka lat prze­by­wał goś­cin­nie Georg Phi­lipp Te­le­mann, o­bok Ja­na Se­bast­ia­na Ba­cha naj­wy­bit­niej­szy kom­po­zy­tor nie­miec­ki XVIII wie­ku. O­pusz­czo­ną przez go­spo­da­rzy wa­row­nię w XIX stu­le­ciu adap­to­wa­no na wię­zie­nie, a od 1935 przez krót­ki ok­res mieś­ci­ło się w niej mu­ze­um. Po woj­nie w czę­ścio­wo usz­ko­dzo­nych przez po­żar mu­rach u­lo­ko­wa­no u­rzę­dy Sta­rost­wa Po­wia­to­we­go. Kie­dy u­rzę­dy prze­nie­sio­no do ra­tu­sza, o­ca­la­łe z wo­jen­nej po­żo­gi wnęt­rza zde­was­to­wa­li o­ko­licz­ni miesz­kań­cy. W la­tach 60-ych świat­ło dzien­ne uj­rzał plan za­gos­po­da­ro­wa­nia gma­chu z przez­na­cze­niem na miej­skie cen­trum kul­tu­ry - pro­jekt ten szyb­ko jed­nak upadł, a nie res­tau­ro­wa­ny za­by­tek z cza­sem co­raz bar­dziej nisz­czał. Ra­tu­nek dla zam­ku miał przyjść z po­cząt­kiem lat 90-ych, kie­dy za sto­sun­ko­wo nie­du­że pie­nią­dze tra­fił on w rę­ce pry­wat­ne. Od te­go cza­su nies­te­ty nie­wie­le się zmie­ni­ło i o­biekt wciąż cze­ka na lepsze dla sie­bie cza­sy.

KOMPLEKS ZABUDOWAŃ WIDZIANY OD POŁUDNIA W PIERWSZEJ DEKADZIE XX WIEKU I W 2019

FOTOGRAFIA Z LAT 60. XX WIEKU DOKUMENTUJĄCA PROCES POWOJENNEGO UPADKU ZESPOŁU PAŁACOWEGO

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

W

pierw­szej fa­zie funk­cjo­no­wa­nia za­mek skła­dał się z czwo­ro­bo­ku mu­rów wznie­sio­nych na pla­nie pros­to­ką­ta o bo­kach 31x34 met­ry, i trój­kon­dy­gna­cyj­ne­go do­mu miesz­kal­ne­go o wy­mia­rach 11x34 met­ry, u­sy­tu­o­wa­ne­go wzdłuż kur­ty­ny pół­noc­nej. Pod­czas pierw­szej prze­bu­do­wy von Bi­ber­stei­nów w po­ło­wie XIV wie­ku pow­sta­ło skrzyd­ło za­chod­nie, a tak­że ulo­ko­wa­na w po­łud­nio­wej częś­ci ob­wo­du ce­gla­na wie­ża czwo­ro­bocz­na. W dru­giej ter­cji XV stu­le­cia gmach ot­rzy­mał wys­trój póź­no­go­tyc­ki - na ten ok­res da­tu­je się wy­ko­na­nie bo­ga­tej or­na­men­ty­ki wnętrz, szcze­gól­nie w skle­pio­nej gwieź­dziś­cie trój­przęs­ło­wej Sa­li Wiel­kiej, gdzie pier­wot­nie znaj­do­wa­ło się o­ko­ło 90 her­bów szlach­ty śląs­kiej: Ma­rtit­zów, von Tschirn­haus, von Les­sel i in. Póź­niej­sze przek­ształ­ce­nia ro­do­wej sie­dzi­by von Prom­nit­zów po­le­ga­ły prze­de wszyst­kim na zmia­nie wys­tro­ju izb o­raz wpro­wad­ze­niu ar­kad, do­bu­do­wa­nych w XVI wie­ku do do­mów po­łud­nio­we­go i wschod­nie­go, dzię­ki cze­mu wys­trój dzie­dziń­ca wew­nętrz­ne­go u­zys­kał cha­ra­kter re­ne­san­so­wy.

PRZEKRÓJ PRZEZ BRYŁĘ ZAMKU NA OSI WSCHÓD-ZACHÓD, WIDOK OD PÓŁNOCY

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

D

o cza­sów współ­czes­nych za­mek za­cho­wał się w do­brym sta­nie, choć blis­ko 50-let­ni o­kres bez gos­po­da­rza od­cis­nął swo­je pięt­no na je­go kon­dy­cji - wnęt­rza są częś­cio­wo zde­wa­sto­wa­ne, a oto­cze­nie za­pusz­czo­ne. Z daw­nej świet­noś­ci przetr­wał o­ry­gi­nal­ny, ar­ka­do­wy dzie­dzi­niec, go­ty­ckie o­raz re­ne­san­so­we po­li­chro­mie, a ta­kże reszt­ki zdo­bień sgraf­fi­to­wych. Sto­ją­cy o­bok zam­ku pa­łac Prom­nit­zów wy­glą­da nie­ste­ty znacz­nie go­rzej. Po­żar dosz­częt­nie znisz­czył ca­łe je­go wnęt­rze, bra­ku­je tu­taj o­kien, stro­pów, po­zo­sta­ły właś­ci­wie tyl­ko su­ro­we mu­ry i dach. Po­mi­mo ta­kie­go sta­nu ogrom­ny i pięk­ny kom­pleks wciąż ro­bi wra­że­nie. Od nie­daw­na jest on wła­sno­ścią mia­sta, któ­re sta­ra się po­wo­li tchnąć w nie­go no­we ży­cie.

Wejście na teren zamku i do pa­ła­cu mo­żli­we tyl­ko przy oka­zji or­ga­ni­za­cji w ich wnę­trzach miej­skich wy­da­rzeń kul­tu­ral­nych.

DOJAZD

Z

es­pół zam­ko­wo-pa­ła­co­wy stoi przy A­lei Ja­na Paw­ła II 4, 200 me­trów na pół­noc od Ryn­ku. Po wyj­ściu z dwor­ca PKP na­le­ży skrę­cić w pra­wo w ul. Dłu­go­sza, po­tem pierw­sza u­li­ca w le­wo (1 ma­ja) do ul. Ra­tu­szo­wej (3. po pra­wej) i da­lej pros­to do Ryn­ku. Z Ryn­ku kie­ru­je­my się na pół­noc ul. Ksią­żę­cą. Dwo­rzec PKS znaj­du­je się o­bok PKP, więc dro­ga po­do­bna.

Duży parking przy Alei Jana Pawła II, tuż obok pałacu.

LITERATURA

1. M. Chorowska: Rezydencje średniowieczne na Śląsku, OFPWW 2003
2. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
3. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce południowej, Muza SA 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001

ELEWACJE PÓŁNOCNE ZAMKU I PAŁACU VON PROMNITZÓW

NA RYNKU W ŻARACH

W pobliżu:
Żagań - zamek książęcy z XIII w., obecnie barokowy pałac, 14 km
Dzietrzychowice - wieża mieszkalno-obronna z XV w., 20 km
Lubsko - zamek z XVI w., przebudowany, 22 km
Bobrzany - relikty zamku rycerskiego z XIV w., obecnie pałac (w ruinie), 26 km
Przewóz - wieża zamku rycerskiego z XIII w., 26 km
Witków - gotycka wieża mieszkalna z XIV/XV w., 31 km

tekst: 2005
fotografie: 2005, 2019
© Jacek Bednarek