BARANÓW SANDOMIERSKI

BARCIANY

BARDO ŚLĄSKIE

BĄKOWA GÓRA

BESIEKIERY

BĘDZIN

BIERUTÓW

BIESTRZYKÓW

BOBOLICE

BOBROWNIKI

BODZENTYN

BOLESTRASZYCE

BOLKÓW

BORYSŁAWICE ZAMKOWE

BROCHÓW

BRODNICA

BRZEG

BUKOWIEC

BYDLIN

BYSTRZYCA KŁODZKA

CHĘCINY

CHOJNICA

CHOJNIK

CIECHANÓW

CIESZÓW

CIESZYN

CZARNY BÓR

CZERNA

CZERNINA

CZERSK

CZĘSTOCHOWA

CZOCHA

CZORSZTYN

ĆMIELÓW

DĄBROWA

DĄBRÓWNO

DRZEWICA

DZIAŁDOWO

DZIERZGOŃ

FREDROPOL (KORMANICE)

GDAŃSK

GIŻYCKO

GLIWICE

GŁOGÓW

GNIEW

GNIEWOSZÓW Z.SZCZERBA

GOLUB-DOBRZYŃ

GOŁAŃCZ

GOLCZEWO

GOŁUCHÓW

GOŚCISZÓW

GÓRA

GRODZIEC

GRÓDEK

GRUDZIĄDZ

GRZĘDY

GRZMIĄCA z.ROGOWIEC

HOMOLE

IŁŻA

INOWŁÓDZ

JANOWICE WIELKIE z.BOLCZÓW

JANOWIEC

JAWOR

JEZIORO GÓRECKIE

KAMIENIEC ZĄBKOWICKI

KAMIENNA GÓRA

KARPNIKI

KAZIMIERZ DOLNY

KĘTRZYN

KĘTRZYN - KOŚCIÓŁ

KIELCE

KLICZKÓW

KŁODZKO

KOŁO

KONARY

KONIN-GOSŁAWICE

KORZKIEW

KOWALEWO POMORSKIE

KOŹMIN WLKP.

KÓRNIK

KRAKÓW

KRAPKOWICE

KRAPKOWICE - OTMĘT

KRASICZYN

KRĘPCEWO

KRUSZWICA

KRZYŻNA GÓRA

KRZYŻTOPÓR

KSIĄŻ WIELKI

KUROZWĘKI

KWIDZYN

LEGNICA

LIDZBARK WARMIŃSKI

LIPA

LUBIN

LUTOMIERSK

ŁAGÓW

ŁĘCZYCA

ŁOWICZ

MAJKOWICE

MALBORK

MAŁA NIESZAWKA

MIĘDZYLESIE

MIĘDZYRZECZ

MIRÓW

MOKRSKO

MOSZNA

MSTÓW

MUSZYNA

MYŚLENICE

NAMYSŁÓW

NIDZICA

NIEDZICA

NIEMCZA

NIEMODLIN

NIEPOŁOMICE

NOWA RUDA

NOWY SĄCZ

NOWY WIŚNICZ

ODRZYKOŃ

OGRODZIENIEC (PODZAMCZE)

OJCÓW

OLEŚNICA

OLSZTYN (JURA)

OLSZTYN (WARMIA)

OLSZTYNEK

OŁAWA

OŁDRZYCHOWICE KŁODZKIE

OPOCZNO

OPOLE GÓRKA

OPOLE OSTRÓWEK

OPORÓW

OSSOLIN

OSTRĘŻNIK

OSTRÓDA

OSTRÓW LEDNICKI

OTMUCHÓW

PABIANICE

PANKÓW

PASTUCHÓW

PIESKOWA SKAŁA

PIOTRKÓW TRYBUNALSKI

PIOTRKÓW-BYKI

PIOTROWICE ŚWIDNICKIE

PŁAKOWICE

PŁOCK

PŁONINA

PŁOTY

PODZAMCZE z.OGRODZIENIEC

PODZAMCZE PIEKOSZOWSKIE

POKRZYWNO

POŁCZYN-ZDRÓJ

POZNAŃ

PRABUTY

PROCHOWICE

PROSZÓWKA z.GRYF

PRZEMYŚL

PRZEWODZISZOWICE

PSZCZYNA

PTKANÓW

PYZDRY

RABSZTYN

RACIĄŻEK

RADŁÓWKA

RADOM

RADZIKI DUŻE

RADZYŃ CHEŁMIŃSKI

RAJSKO

RAKOWICE WIELKIE

RATNO DOLNE

RAWA MAZOWIECKA

RESKO

ROGÓW OPOLSKI

ROŻNÓW ZAMEK DOLNY

ROŻNÓW ZAMEK GÓRNY

RYBNICA

RYBNICA LEŚNA

RYCZÓW

RYDZYNA

RYTWIANY

RZĄSINY

SANDOMIERZ

SANOK

SIEDLĘCIN

SIEDLISKO

SIERADZ

SIERAKÓW

SIEWIERZ

SMOLEŃ

SOBKÓW

SOBOTA

SOCHACZEW

SOSNOWIEC

SREBRNA GÓRA

STARA KAMIENICA

STARE DRAWSKO

STARY SĄCZ

STRZELCE OPOLSKIE

SULEJÓW

SZAMOTUŁY

SZCZECIN

SZTUM

SZUBIN

SZYDŁÓW

SZYMBARK

ŚCINAWKA GÓRNA

ŚWIDWIN

ŚWIEBODZIN

ŚWIECIE n.WISŁĄ

ŚWIECIE k.LEŚNEJ

ŚWINY

TORUŃ

TORUŃ z.DYBÓW

TUCZNO

TYNIEC

UDÓRZ

UJAZD k.TOMASZOWA

UJAZD KRZYŻTOPÓR

UNIEJÓW

URAZ

WAŁBRZYCH z.KSIĄŻ

WAŁBRZYCH z.STARY KSIĄŻ

WAŁBRZYCH z.NOWY DWÓR

WARSZAWA z.KRÓLEWSKI

WARSZAWA z.UJAZDOWSKI

WĄBRZEŹNO

WENECJA

WĘGIERKA

WĘGORZEWO

WIELICZKA

WIELKA WIEŚ

WIERZBNA

WITKÓW

WLEŃ

WOJNOWICE

WOJSŁAWICE

WROCŁAW

WROCŁAW LEŚNICA

WYSZYNA

ZAGÓRZ

ZAGÓRZE ŚLĄSKIE

ZAŁUŻ

ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE

ZBĄSZYŃ

ZŁOTORIA k.TORUNIA

ŹRÓDŁA

ŻAGAŃ

ŻARY

ŻELAZNO

ŻMIGRÓD

WIDOK ZAMKU W BARCIANACH OD STRONY POŁUDNIOWO-ZACHODNIEJ

HISTORIA

W

po­łu­dnio­wej czę­ści wsi, w miej­scu obec­ne­go zam­ku lub w jego po­bli­żu, funk­cjo­no­wał we wcze­snym śre­dnio­wie­czu drew­nia­no­-ziem­ny gród sta­ro­pru­skie­go ple­mie­nia Bar­tów. Po za­ję­ciu go przez Krzy­ża­ków w 1240 roku zo­stał on prze­bu­do­wa­ny w straż­ni­cę — któ­rej pierw­szym zna­nym nam do­wód­cą był Hen­ryk von Al­fe­t — znisz­czo­ną pod­czas dru­gie­go po­wsta­nia pru­skie­go (1260–1274). W na­stęp­stwie te­go i ko­lej­nych na­jaz­dów ple­mion pru­skich pod­ję­to de­cy­zję o bu­do­wie wa­row­ni ma­ją­cej w przy­szło­ści peł­nić funk­cję sie­dzi­by kom­tu­ra z pod­bi­tej Bar­cji pod­le­ga­ją­cej ad­mi­ni­stra­cyj­nie pod kom­tur­stwo w Bran­den­bur­gu (pol. Po­kar­min). Nie był to jed­nak jesz­cze in­te­re­su­ją­cy nas za­mek, a je­dy­nie drew­nia­na for­ta­li­cja, sil­niej­sza od po­przed­niej, bo wy­po­sa­żo­na w mu­ro­wa­ne kon­struk­cje obron­ne. Bu­dow­la ta sta­no­wi­ła po­waż­ny ar­gu­ment w po­li­ty­ce uci­sku wo­bec pod­bi­tej lud­no­ści, wraz z oko­licz­ny­mi gro­da­mi umac­nia­jąc bez­pie­czeń­stwo wschod­niej gra­ni­cy ro­sną­ce­go w si­łę Pań­stwa Krzy­żac­kie­go.

ZAMEK NA RYCINIE E.RUDERSONA Z 1856 ROKU

O

pie­ra­jąc się na za­pi­sach kro­ni­ka­rza Wi­gan­da z Mar­bur­ga moż­na okre­ślić przy­bli­żo­ny czas przy­stą­pie­nia do bu­do­wy zam­ku mu­ro­wa­ne­go, któ­ry de­cy­zją wiel­kie­go mi­strza Win­ry­cha von Kni­pro­de miał za­stą­pić ist­nie­ją­cą straż­ni­cę, sta­jąc się jed­no­cze­śnie sie­dzi­bą kom­tu­ra i jego cen­trum ad­mi­ni­stra­cyj­nym. Pierw­sze pra­ce roz­po­czę­ły się praw­do­po­dob­nie jesz­cze przed 1380, a ich ca­łość za­mknę­ła się w trzech eta­pach trwa­ją­cych aż do lat 20–ych XV wie­ku. Etap pierw­szy za­koń­czył się mniej wię­cej w roku 1390 wznie­sie­niem mu­rów ob­wo­do­wych i bu­do­wą skrzy­dła wschod­nie­go do wy­so­ko­ści pierw­sze­go pię­tra. W fa­zie dru­giej da­to­wa­nej na lata 1390–1400 po­sta­wio­no trzy­pię­tro­we skrzy­dło pół­noc­ne, pod­wyż­szo­no tak­że mury obron­ne i bu­dy­nek wschod­ni po­przez do­da­nie mu kon­dy­gna­cji o cha­rak­te­rze ma­ga­zy­no­wo­-o­bron­nym, po­nad­to wy­la­no fun­da­men­ty pod ko­lej­ne, za­chod­nie skrzy­dło zam­ku. Okres trze­ci obej­mo­wał bu­do­wę skrzy­dła za­chod­nie­go (nie zre­ali­zo­wa­ną do koń­ca) oraz dwóch na­roż­nych baszt: okrą­głej i czwo­ro­bocz­nej, przy czym ta dru­ga ni­gdy nie zo­sta­ła ukoń­czo­na. W pla­nach prze­wi­dzia­no po­sta­wie­nie też czwar­te­go skrzy­dła, któ­re nada­ło­by wa­row­ni for­mę zam­ku kon­wen­tu­al­ne­go, jed­nak ze wzglę­du na klę­skę krzy­ża­ków w woj­nie z Pol­ską osta­tecz­nie nie do­szło do usta­no­wie­nia w Bar­cia­nach kom­tu­rii i pier­wot­nych za­ło­żeń bu­dow­la­nych nie uda­ło się tu­taj w peł­ni zre­ali­zo­wać.

SKRZYDŁO WSCHODNIE ZAMKU NA FOTOGRAFIACH Z LAT 20. I 30. XX WIEKU

Z

amek po­zo­stał sie­dzi­bą pro­ku­ra­to­ra i pod­le­ga­jąc pod kom­tu­rię w Ry­nie uzy­skał du­że zna­cze­nie mi­li­tar­ne jako waż­ny punkt wy­pa­do­wy na są­sied­nią Li­twę. W 1455 roku, na po­cząt­ku woj­ny trzy­na­sto­let­niej zo­stał spa­lo­ny, póź­niej kil­ka­krot­nie zdo­by­wa­ły go róż­ne od­dzia­ły, a na­wet chło­pi, któ­rzy w 1458 zbroj­nie za­ję­li po­zba­wio­ną obroń­ców wa­row­nię. Po se­ku­la­ry­za­cji Za­ko­nu Krzy­żac­kie­go Bar­cia­ny sta­ły się cen­trum dóbr ziem­skich za­rzą­dza­nych przez ksią­żę­cych sta­ro­stów, zaś za­mek — ich sie­dzi­bą. W ko­lej­nych la­tach, peł­niąc już wła­ści­wie tyl­ko ro­lę go­spo­dar­czą, ze­spół ten kil­ka­krot­nie pod­da­wa­ny był prze­bu­do­wom i mo­der­ni­za­cjom za­cie­ra­ją­cym po czę­ści jego ce­chy mi­li­tar­ne na ko­rzyść funk­cjo­nal­no­ści: w ten spo­sób na miej­scu zbu­rzo­ne­go skrzy­dła przy mu­rze za­chod­nim mistrz kró­lew­ski Bla­sius Ber­wart z Kró­lew­ca u schył­ku XVI stu­le­cia wzniósł spi­chlerz, a dwa wie­ki póź­niej do muru po­łu­dnio­we­go do­sta­wio­no nie­wiel­ki bu­dy­nek go­spo­dar­czy. Od 1842 aż do koń­ca II woj­ny świa­to­wej obiekt po­zo­sta­wał w rę­kach pry­wat­nych. W tym okre­sie wła­ści­cie­le prze­kształ­ci­li wy­sy­cha­ją­ce już zam­ko­we sta­wy w ogród, zbu­do­wa­li też na daw­nym przed­zam­czu go­spo­dar­cze seg­men­ty fol­warcz­ne. Po II woj­nie roz­miesz­czo­no tu­taj ma­ga­zy­ny i biu­ra PGR, któ­ry funk­cjo­no­wał tak dłu­go, jak istniała ko­mu­na. Póź­niej za­mek prze­ję­ła Agen­cja Ryn­ku Rol­ne­go, by w roku 2001 sprze­dać go pry­wat­ne­mu in­we­sto­ro­wi.

SKRZYDŁO WSCHODNIE, WIDOK OD STRONY DZIEDZIŃCA, STAN W OKRESIE 20-LECIA MIĘDZYWOJENNEGO

ARCHITEKTURA

W

arow­ny za­mek ulo­ko­wa­ny zo­stał na po­łu­dnie od osa­dy, na nie­wiel­kim wznie­sie­niu oto­czo­nym ba­gna­mi rzecz­ki Liw­ny, póź­niej prze­kształ­co­ny­mi w sta­wy. Zbu­do­wa­no go na pla­nie zbli­żo­nym do kwa­dra­tu o wy­mia­rach bo­ków 58x55 me­trów. Bra­mę wjaz­do­wą na dzie­dzi­niec umieszczono w osi cen­tral­nej pod­piw­ni­czo­ne­go, jed­no­trak­to­we­go skrzy­dła wschod­nie­go za­ło­żo­ne­go na rzu­cie pro­sto­ką­ta o wy­mia­rach 58x14 me­trów. W skrzy­dle tym na pierw­szym pię­trze mie­ści­ły się re­pre­zen­ta­cyj­ne po­miesz­cze­nia: w czę­ści pół­noc­nej czte­ro­przę­sło­wa ka­pli­ca, z jed­nej stro­ny za­mknię­ta pię­cio­bocz­nie i na­kry­ta skle­pie­nia­mi gwiaź­dzi­sty­mi, a w czę­ści po­łu­dnio­wej — ka­pi­tu­larz prze­kształ­co­ny na­stęp­nie w re­fek­tarz. Na par­te­rze usy­tu­owa­no iz­deb­ki go­spo­dar­cze, pie­kar­nię, kuch­nię oraz izbę odźwier­ne­go — ca­łość krył wy­so­ki dwu­spa­do­wy dach za­mknię­ty dwo­ma schod­ko­wy­mi szczy­ta­mi. Par­ter skrzy­dła pół­noc­ne­go rów­nież zaj­mo­wa­ły po­miesz­cze­nia go­spo­dar­cze, na pierw­szej kon­dy­gna­cji urzą­dzo­no sa­le miesz­kal­ne dla bra­ci za­kon­nych, w tym osob­no dla pro­ku­ra­to­ra, na­to­miast naj­wyż­sze pię­tro peł­ni­ło funk­cje ma­ga­zy­no­wo­-o­bron­ne. Dzie­dzi­niec we­wnętrz­ny naj­praw­do­po­dob­niej ota­cza­ły z dwóch stron drew­nia­ne kruż­gan­ki łą­czą­ce się z gan­ka­mi stra­ży na mu­rach kur­ty­no­wych.

ZAMEK NA SZKICACH C. STEINBRECHTA Z PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU: SKRZYDŁO PÓŁNOCNE (WYŻEJ) I GOSPODARCZE SKRZYDŁO ZACHODNIE

S

krzy­dło wschod­nie zam­ku z oby­dwu stron flan­ko­wa­ły basz­ty usta­wio­ne na prze­kąt­nych jego czwo­ro­bo­ku. Wznie­sio­na na pla­nie cy­lin­drycz­nym o śred­ni­cy oko­ło 10 me­trów basz­ta pół­noc­na by­ła cał­ko­wi­cie wy­su­nię­ta poza li­nię mu­rów i po­łą­czo­na z nimi w po­zio­mie przy­zie­mia oraz na dru­giej kon­dy­gna­cji krót­ką szy­ją z ko­ry­ta­rza­mi. W jej piw­ni­cach mie­ści­ła się naj­praw­do­po­dob­niej sala tor­tur wraz z wię­zie­niem, na któ­re skła­da­ło się kil­ka ma­łych cel oświe­tlo­nych o­kien­ka­mi od stro­ny fosy, i kil­ka cel bez okien. W po­zio­mie pierw­sze­go pię­tra urzą­dzo­no za­kry­stię, po­łą­czo­ną ko­ry­ta­rzy­kiem z zam­ko­wą ka­pli­cą, na­to­miast na dru­giej kon­dy­gna­cji basz­ta mia­ła o­two­ry strzel­ni­cze przy­sto­so­wa­ne do ręcz­nej bro­ni pal­nej, umoż­li­wia­ją­ce ostrzał z flan­ki wzdłuż muru wschod­nie­go i pół­noc­ne­go. Dru­ga basz­ta, po­łu­dnio­wa, wy­bu­do­wa­na na pla­nie czwo­ro­bo­ku, wspar­ta by­ła ce­gla­ną skar­pą na­roż­ną, co mo­że na­su­wać przy­pusz­cze­nia, że pod­czas prac bu­dow­la­nych na­stą­pi­ły ja­kieś zmia­ny w jej pla­nach. Ten ele­ment for­ty­fi­ka­cji ni­gdy nie zo­stał ukoń­czo­ny.

PLAN ZAMKU Z XV WIEKU WG C. STEINBRECHTA: 1. SKRZYDŁO WSCHODNIE, 2. SKRZYDŁO PÓŁNOCNE, 3. PRZEJAZD BRAMNY, 4. BASZTA CYLINDRYCZNA

STAN OBECNY

D

o cza­sów współ­cze­snych ze śre­dnio­wiecz­ne­go za­ło­że­nia w do­brym sta­nie za­cho­wał się czwo­ro­bok ce­gla­nych mu­rów ob­wo­do­wych, go­tyc­kie skrzy­dło wschod­nie z bra­mą wjaz­do­wą, głów­ne mury skrzy­dła pół­noc­ne­go oraz cy­lin­drycz­na na­roż­na basz­ta. Po­zo­sta­łe bu­dyn­ki na­le­żą­ce do za­byt­ko­we­go ze­spo­łu po­cho­dzą z okre­su póź­niej­sze­go. Fotografie na tej stronie pochodzą z 2007 roku, gdy obiekt był remoncie. Zam­ku się nie zwie­dza.

SKRZYDŁO PÓŁNOCNE Z OKRĄGŁĄ BASTEJĄ W CZĘŚCI PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ

ZANIEDBANY DZIEDZINIEC ZAMKOWY (STAN W 2007)

DOJAZD

B

ar­cia­ny to du­ża wieś po­ło­żo­na 18 km na pół­noc od Kę­trzy­na i za­le­d­wie 8 km na po­łu­dnie od gra­ni­cy z ob­wo­dem Ka­li­nin­gradz­kim. Kur­su­ją tu­taj au­to­bu­sy z kie­run­ku Olsz­ty­na i Wę­go­rze­wa, naj­bliż­sza sta­cja ko­le­jo­wa znaj­du­je się w Kę­trzy­nie i Kor­szach (ok. 20 km). Dro­gi w oko­li­cy ma­ją nie­złą na­wierzch­nię i nie­wiel­kie na­tę­że­nie ru­chu, dla­te­go pod­da­ję pod roz­wa­gę moż­li­wość zor­ga­ni­zo­wa­nia so­bie wy­ciecz­ki ro­we­ro­wej — w ten spo­sób w cią­gu jed­ne­go dnia moż­na zo­ba­czyć kil­ka zam­ków i przy oka­zji za­ko­szto­wać tro­chę ru­chu. Bu­dy­nek stoi w po­łu­dnio­wej czę­ści o­sa­dy, w są­siedz­twie dro­gi wy­lo­to­wej na Kę­trzyn — ja­dąc w tym kie­run­ku ul. Ma­zur­ską przed o­stat­nim przy­stan­kiem au­to­bu­so­wym należy skrę­cić w pra­wo w ul. Wio­sen­ną i prze­je­chać jesz­cze o­ko­ło 200 me­trów.

LITERATURA

1. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
2. M. Jackiewicz-Garniec, M. Garniec: Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Studio Arta 2009
3. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
4. P. Zaniewski: Szlakami zamków krzyżackich, Muza SA 2005

ZAMEK NA POCZTÓWCE Z 2008 ROKU, WIDOK OD POŁUDNIOWEGO WSCHODU

W pobliżu:
Kętrzyn - zamek prokuratorów krzyżackich XIVw., 18 km
Kętrzyn - kościół obronny św. Jerzego XIV-XVIw., 18 km
Węgorzewo - zamek krzyżacki XIVw., przebudowany, 28 km
Reszel - zamek biskupów warmińskich XIVw., 31 km
Bezławki - zamek krzyżacki XIVw., obecnie kościół, 33 km

tekst: 2014
fotografie: 2007
© Jacek Bednarek