|
WIDOK OD PO£UDNIA NA RUINÊ ZAMKU W BODZENTYNIE
|
N
a pó³noc od pasma ³ysogórskiego Gór ¦wiêtokrzyskich, bez ma³a 6 km w prostej linii od ich najwy¿szego szczytu - £ysicy, biskup krakowski Jan Bodzanta za³o¿y³ miasto i wzniós³ niewielki, zapewne drewniany jeszcze dwór my¶liwski. Wydarzenie to mia³o miejsce oko³o 1355 roku i zwi±zane by³o z przeniesieniem siedziby biskupów diecezjalnych z pobliskiego Tarczka do Bodzentyna, który pe³ni³ odt±d, obok Kielc i I³¿y, funkcjê administracyjn± wobec rozleg³ych dóbr ko¶cielnych na obszarze Kielecczyzny. Dwór Bodzanty funkcjonowa³ krótko, bowiem ju¿ w drugiej po³owie XIV wieku z inicjatywy bp Floriana z Mokrska herbu Jelita w miejscu drewnianego za³o¿enia zbudowany zosta³ zamek gotycki po³±czony murami z warownym obwodem otaczaj±cym ¶redniowieczne miasto. Bodzentyn w tym czasie rozwija³ siê bardzo dynamicznie staj±c siê najwa¿niejszym o¶rodkiem miejskim w regionie, wraz z nim rozwija³ siê te¿ zamek, ulubiona siedziba ordynariuszy i centrum administracyjne nale¿±cych do nich posiad³o¶ci ziemskich. Jednym z najwa¿niejszych wydarzeñ tego okresu by³a wizyta W³adys³awa Jagie³³y w dniu 19 czerwca 1410 roku. Jagie³³o odbywa³ wówczas pielgrzymkê na ¦wiêty Krzy¿ w intencji zwyciêstwa nad Zakonem Krzy¿ackim. Nie zaniedbuj±c jednak spraw pañstwowych spotka³ siê z pos³ami reprezentuj±cymi ksi±¿±t pomorskich i spotkanie to mia³o miejsce w³a¶nie na zamku w Bodzentynie.
|
|
|
WIDOK ZAMKU OD STRONY DZIEDZIÑCA (WY¯EJ) I OD WSCHODU,
TEODOR CHRZ¡ÑSKI KAZIMIERZA STRONCZYÑSKIEGO OPISY I WIDOKI ZABYTKÓW W KRÓLESTWIE POLSKIM (1844-55)
|
W
1413 roku zamek zosta³ uszkodzony w wyniku po¿aru, jaki wybuch³ w mie¶cie, gdzie poczyni³ znacznie wiêksze szkody. Odbudowa Bodzentyna rozwija³a siê jednak bardzo prê¿nie, m.in. dziêki korzystnemu po³o¿eniu w pobli¿u szlaków handlowych i opiece biskupa Wojciecha Jastrzêbca, który wyjedna³ u króla przywilej zaprowadzaj±cy na terenie miasta prawo magdeburskie, nada³ mu uprawnienia do organizacji dwóch jarmarków tygodniowo, tak¿e prawo wyrêbu drzewa i wypasu byd³a, wy³±czno¶æ na okoliczny handel sol± i miêsem, oraz monopol na wytwarzanie trunków w promieniu jednej mili. O zamo¿no¶ci mieszkañców ¶wiadcz± podejmowane inwestycje - w Bodzentynie zbudowano drugi rynek, u³o¿ono wodoci±g i wzniesiono miejsk± ³a¼niê. Czê¶ciowo zniszczon± przez ogieñ warowniê odbudowano przed up³ywem dekady, co potwierdzaj± zachowane dokumenty z 1420 roku wymieniaj±ce cie¶lê o imieniu Franek jako osobê odpowiedzialn± za remont zamkowej wie¿y. W po³owie XV stulecia biskup Zbigniew Ole¶nicki rozbudowa³ istniej±ce za³o¿enie o skrzyd³o pó³nocne. Dalsze inwestycje na zamku zawdziêczamy kardyna³owi Fryderykowi Jagielloñczykowi, który dostawi³ od wschodu reprezentacyjne skrzyd³o mieszkalne z wie¿yczkami mieszcz±cymi latryny i klatkê schodow±.
|
|
WIDOK ZAMKU W ROKU 1858, LITOGRAFIA JULIANA CEGLIÑSKIEGO
|
ZWALISKA ZAMKU W BODZENTYNIE, TYGODNIK POWSZECHNY 1882
|
Z
godnie z duchem nowej epoki i potrzebami reprezentacyjnymi, biskup Franciszek Krasiñski po roku 1572 rozpocz±³ przebudowê anachronicznej ju¿ warowni. Inwestycjê tê ukoñczy³ biskup Piotr Myszkowski, w jej wyniku zniknê³y ¶redniowieczne mury zamku w³a¶ciwego, a za³o¿enie utraci³o cechy obronne przeobra¿aj±c siê w efektowny renesansowy pa³ac wzniesiony pod nadzorem w³oskiego architekta Jana Balcera. Kolejne przekszta³cenia budowli realizowano w wieku XVII, gdy biskup Piotr Tylicki zbudowa³ skrzyd³o po³udniowe i budynek bramny, a nastêpnie w latach 1657-91, kiedy uformowanemu na kszta³t podkowy zespo³owi pa³acowemu nadano modne wówczas szlify barokowe. Ostatnie zmiany w uk³adzie przestrzennym rezydencji nast±pi³y w 2. po³owie XVIII wieku z inicjatywy Kajetana So³tyka, a realizowa³ je powszechnie znany i bardzo ceniony nadworny architekt królów polskich Jakub Fontana. Wcze¶niej jednak, bo ju¿ mniej wiêcej od po³owy wieku XVII, zamek jako reprezentacyjna siedziba w³adz ko¶cielnych stopniowo zacz±³ traciæ na znaczeniu. Bezpo¶redni wp³yw na tak± sytuacjê mia³a nowa inwestycja biskupa Jana Zadzika w postaci konkurencyjnego pa³acu, wzniesionego po 1637 roku na wzgórzu katedralnym w Kielcach.
|
|
RUINA ZA FOTOGRAFII Z OKRESU PIERWSZEJ WOJNY ¦WIATOWEJ
|
W
roku 1789 decyzj± Sejmu Czteroletniego dobra i maj±tki biskupów krakowskich wraz z zamkiem w Bodzentynie przesz³y na w³asno¶æ skarbu pañstwa. Po zajêciu tych ziem przez w³adze austriackie dawna rezydencja przeznaczona zosta³a do celów gospodarczych, a w okresie wojen napoleoñskich - na szpital wojskowy, po opuszczeniu którego w 1815 ca³o¶æ w szybkim tempie popad³a w ruinê. Budynki pa³acowe planowano jeszcze zaadaptowaæ na fabrykê porcelany czy siedzibê w³adz miejskich, próby te jednak nie powiod³y siê i odt±d gmach sta³ nie zagospodarowany - zachowany opis z roku 1820 informuje: zamek biskupi ma trzy piêtra, gmach ogromny zruynowany. Kroniki miejskie notuj±, ¿e jeszcze w po³owie XIX stulecia w kilku komnatach zamkowych odbywa³y siê bale organizowane przez mieszkañców, jednak¿e szybko postêpuj±ca destrukcja spowodowana rabunkowym pozyskiwaniem taniego materia³u budowlanego przez okoliczn± ludno¶æ spowodowa³a, ¿e pod koniec wieku ruina nie nadawa³a siê ju¿ do wykorzystania w jakimkolwiek celu, a w¶ród lokalnych w³adz pojawi³ siê nawet pomys³ jej ca³kowitej rozbiórki. Ochrona tego co pozosta³o, nast±pi³a dopiero po roku 1902, gdy zamek uznano prawnie za zabytek. W 1911 obiekt przekazany zosta³ do dyspozycji Komisji Archeologicznej w Petersburgu, a po odzyskaniu przez Polskê niepodleg³o¶ci opiekê nad nim przej±³ rz±d polski zabezpieczaj±c w formie trwa³ej ruiny.
|
|
|
FOTOGRAFIE Z LAT 30. XX WIEKU
|
BISKUPI KRAKOWSCY ZA CZASÓW ¦WIETNO¦CI ZAMKU W BODZENTYNIE
- 1412-1423 Wojciech Jastrzêbiec, prymas Polski w latach 1423-1436
- 1423-1455 Zbigniew Ole¶nicki, pierwszy kardyna³ narodowo¶ci polskiej
- 1455-1460 Tomasz Strzêpiñski, profesor Akademii Krakowskiej
- 1461-1463 Jakub z Sienna, prymas Polski w latach 1474-1480
- 1463-1464 Jan Gruszczyñski, prymas Polski w latach 1463-1472
- 1464-1471 Jan Lutek, w m³odo¶ci sekretarz ksiêcia Witolda i W³adys³aw Jagie³³y
- 1471-1488 Jan Rzeszowski, spowiednik króla Kazimierza Jagielloñczyka
- 1488-1503 Fryderyk Jagielloñczyk, syn Kazimierza Jagielloñczyka, od 1493 prymas Polski
- 1503-1524 Jan Konarski, doradca króla Aleksandra Jagielloñczyka
- 1524-1535 Piotr Tomicki, podkanclerzy koronny i sekretarz królewski
- 1536-1537 Jan Latalski, prymas Polski w latach 1537-1540
- 1537-1538 Jan Chojeñski, sekretarz królewski i kanclerz wielki koronny
- 1538-1545 Piotr Gamrat, prymas Polski w latach 1541-1545
- 1546-1550 Samuel Maciejowski, sekretarz królewski i kanclerz wielki koronny
- 1551-1560 Andrzej Zebrzydowski, kapelan królowej Bony
- 1560-1572 Filip Padniewski, sekretarz wielki koronny, mecenas Jana Kochanowskiego
- 1572-1577 Franciszek Krasiñski, krytyk inkwizycji, zmar³ w Bodzentynie
- 1577-1591 Piotr Myszkowski, wspó³autor przebudowy zamku na rezydencjê pa³acow±
- 1591-1600 Jerzy Radziwi³³, biskup wileñski i kardyna³ (zosta³ nim w wieku 27 lat!)
- 1600-1605 Bernard Maciejowski, prymas Polski w latach 1606-1608
- 1607-1616 Piotr Tylicki, za m³odu sekretarz Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy
- 1616-1630 Marcin Szyszkowski, ksi±¿ê siewierski
- 1630-1631 Andrzej Lipski, kanclerz wielki koronny, prawnik i dziejopisarz
- 1632-1634 Jan Albert Waza, syn króla Zygmunta Wazy, zosta³ biskupem w wieku...21 lat
- 1635-1642 Jan Zadzik, budowniczy pa³acu biskupiego w Kielcach
|
|
|
|
RUINA Z LOTU PTAKA NA PRZEDWOJENNYCH FOTOGRAFIACH, WIDOK OD PO£UDNIOWEGO WSCHODU (POWY¯EJ) I OD STRONY ZACHODNIEJ
|
Z
amek zbudowano na skraju stromego wzgórza, na cyplu po³o¿onym nad rzek± Psark±. W pierwszej fazie funkcjonowania sk³ada³ siê on prawdopodobnie z dostawionego do kurtyny pó³nocnej murowanego budynku mieszkalnego (1), którego pozosta³o¶ci zachowa³y siê w przyziemiach ruin pa³acu, oraz z usytuowanej w pn.zach. naro¿u wie¿y (2), u podstawy kwadratowej, w wy¿szych partiach byæ mo¿e przechodz±cej w plan cylindryczny, podobnie jak wie¿a zamku w Kole. Ca³o¶æ zamyka³ tworz±cy obszerny dziedziniec mur obwodowy (3), w czê¶ci zachodniej wzmocniony dwiema czworobocznymi, otwartymi do wewn±trz basztami (4). Pod koniec XV wieku za³o¿enie wzbogacone zosta³o o wzniesiony na osi pó³noc-po³udnie budynek zwany w dokumentach domem wielkim (5). By³ to okaza³y reprezentacyjny gmach licz±cy co najmniej dwa piêtra, w pó³nocnej czê¶ci wyposa¿ony w dwie niewielkie wie¿yczki pe³ni±ce funkcje komunikacyjne i sanitarne. Piêtro drugie budynku zajmowa³a wystawna izba sto³owa.
|
|
PLAN ZAMKU W XV WIEKU WG MARII BRYKOWSKIEJ: 1. BUDYNEK MIESZKALNY Z XIV WIEKU, 2. WIE¯A NARO¯NA, 3. MUR OBRONNY,
4. BASZTY FLANKUJ¡CE MUR OD STRONY ZACHODNIEJ, 5. DOM WIELKI
|
P
rowadzone w XVI wieku prace budowlane na zamku nie zmieni³y znacz±co jego planu przestrzennego, ograniczaj±c siê do skrupulatnych przekszta³ceñ formy zewnêtrznej i wystroju wnêtrz zgodnie z duchem renesansu. Powsta³y wtedy arkadowe kru¿ganki w czê¶ci po³udniowej i zachodniej domu wielkiego, a jedyn± istotn± modyfikacj± by³o dostawienie do skrzyd³a wschodniego wykuszu z przeznaczeniem na kaplicê zamkow±. Gruntowne zmiany w uk³adzie opisywanego obiektu nast±pi³y dopiero w XVII stuleciu, gdy budowli nadano formê manierystyczno-barokowej rezydencji pa³acowej. Rozbiórce uleg³y mury ¶redniowiecznego domu mieszkalnego i wie¿y naro¿nej, za¶ ich miejsce zajê³o rozbudowane skrzyd³o pó³nocne, które wraz z wystawionym od podstaw domem po³udniowym nada³o ca³o¶ci kszta³t podkowy z niewielkim dziedziñcem w czê¶ci zachodniej, w owym czasie ju¿ zniwelowanym i pokrytym brukiem. G³ówne, eksponowane wej¶cie do gmachu umieszczone zosta³o w fasadzie skrzyd³a po³udniowego i prowadzi³o przez wykuty z czerwonego piaskowca okaza³y portal po³±czony z przedzamczem za po¶rednictwem podpartego filarami kamiennego mostka. ¦ciany budowli ozdobiono charakterystycznymi dla epoki pilastrami oraz dekoracyjn± kamieniark± okienn± z herbami Na³êcz, a wnêtrza reprezentacyjnych pokoi i komnat — polichromiami, arrasami i plafonami. Na podstawie wyników prowadzonych na zamku badañ archeologicznych wiemy, ¿e pomieszczenia te ogrzewano piêknie ornamentowanymi piecami, z których ka¿dy posiada³ swój unikalny wystrój i charakter.
|
|
|
|
|
RELIKTY PO£UDNIOWEGO I PÓ£NOCNEGO SKRZYD£A MIESZKALNEGO, STAN WSPÓ£CZESNY
|
N
a po³udnie od zamku rozci±ga³o siê przedzamcze skupiaj±ce wozowniê, m³yn, magazyny, stajnie i inne budynki o charakterze gospodarczym. W XVII wieku przy zachodniej kurtynie muru obwodowego zbudowano drewniany dwór zwany domem pañskim s³u¿±cy w³a¶cicielom na czas remontów, a tak¿e odwiedzaj±cym ich go¶ciom. We wschodniej czê¶ci zespo³u za³o¿ono rozpo¶cieraj±ce siê w kierunku pobliskiego ko¶cio³a okaza³e ogrody, których najwiêksz± atrakcj± by³ niew±tpliwie prywatny zwierzyniec.
|
Do czasu rozbiórki naro¿nej wie¿y zamkowej pe³ni³a ona funkcjê [...] wiêzienia, do którego po linie spuszczano [...]. Odsiadywali w nim wyroki wrogowie panuj±cych biskupów, w¶ród nich znienawidzeni przez Ko¶ció³ protestanccy kalwini i odrzucaj±cy doktrynê o Trójcy ¦w. bracia polscy (arianie). Podania mówi±, ¿e jednego z nich biskup Zadzik tak d³ugo morzy³ g³odem, a¿ ten zjad³ zamkniête z nim w celi heretyckie ksiêgi. ¬ród³a wspominaj± te¿ o ksiêdzu Kazimierzu Be³zie, który odbywa³ tutaj pokutê za kradzie¿ z ko¶cio³a my¶lenickiego przechowywanych w skarbcu z³otych ozdób.
|
|
SKRZYD£O PO£UDNIOWE JEST NAJLEPIEJ ZACHOWAN¡ CZʦCI¡ ZAMKU W BODZENTYNIE
|
D
o czasów obecnych zachowa³y siê malownicze fragmenty wszystkich trzech skrzyde³ budynku mieszkalnego, spo¶ród których wzglêdnie najlepiej prezentuje siê skrzyd³o po³udniowe, gdzie wci±¿ stoj± ¶ciany zewnêtrzne, ale ju¿ bez stropów. Przetrwa³ próbê czasu wykuty z czerwonego piaskowca portal bramny, aktualnie jednak jest on zdewastowany przez miejscowych pó³g³ówków znacz±cych teren przy pomocy puszki z farb±. O dawnej ¶wietno¶ci zamku ¶wiadcz± te¿ nieliczne fragmenty kamieniarki, w tym zachowane na elewacjach herby: ¦lepowron biskupa Krasiñskiego i herb Na³êcz biskupa Jana Ma³achowskiego. Mury obronne, niegdy¶ otaczaj±ce ca³e za³o¿enie, zosta³y niemal ca³kowicie rozebrane - osta³ siê tylko jeden krótki fragment tych umocnieñ. Zamek jest dostêpny do zwiedzania bez op³at.
|
FRAGMENTY SKRZYD£A WSCHODNIEGO WZNIESIONEGO NA MURACH ZAMKU XV-WIECZNEGO
|
W latach 60. i 80. XX wieku na terenie ruin prowadzono prace archeologiczne, których celem by³o ods³oniêcie reliktów ¶redniowiecznego za³o¿enia, a tak¿e okre¶lenie faz chronologicznych w architekturze dawnej warowni. Podczas tych badañ wydobyto du¿± ilo¶æ fragmentów naczyñ szklanych i ceramicznych oraz kolorowych kafli piecowych, z których wiele charakteryzowa³o siê wysokimi walorami artystycznymi, przedstawiaj±c fantastyczne postacie ludzi i zwierz±t. Ponadto uda³o siê odnale¼æ 3 szel±gi pochodz±ce z czasów panowania Jana Kazimierza.
|
|
WIDOK RUIN OD STRONY MIASTA
|
B
odzentyn po³o¿ony jest u stóp Gór ¦wiêtokrzyskich, oko³o 30 km na wschód od Kielc. Ruina wznosi siê w pó³nocno-zachodniej czê¶ci miasteczka, przy brukowanej kocimi ³bami ulicy S³onecznej, która gwa³townie wspina siê prowadz±c ³agodnym ³ukiem w kierunku ko¶cio³a. Jad±c od strony Kielc nale¿y skrêciæ w lewo tu¿ przed rozpoczynaj±cym siê ci±giem miejskich kamienic. Samochód zaparkowaæ mo¿na w pobli¿u ruin (jest parking). (mapa zamków)
|
1. L. Kajzer, J. Salm, S. Ko³odziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
2. R. Rogiñski: Zamki i twierdze w Polsce - historia i legendy, IWZZ 1990
3. R. A. Sypek: Zamki i warownie ziemi sandomierskiej, TRIO 2003
|
W pobli¿u:
Kielce - pa³ac biskupów krakowskich z XVIIw., 31 km
Rembów - relikty zamku szlacheckiego z XVIw., 35 km
Szyd³owiec - zamek szlachecki z XVw., 38 km
Podzamcze Piekoszowskie - ruina pa³acu magnackiego z XVIIw., 42 km
I³¿a - ruina zamku biskupów krakowskich z XIVw., 44 km
|
|
|
Nieopodal zamku ko¶ció³ pw. ¶w. Stanis³awa wzniesiony z inicjatywy biskupa Zbigniewa Ole¶nickiego w po³owie XV wieku. Jest to budowla trójnawowa. W prezbiterium znajduje siê o³tarz wyrze¼biony w 1546 roku jako g³ówny o³tarz katedry wawelskiej. Przy o³tarzu nagrobek biskupa Franciszka Krasiñskiego.
|
|
|
Ko¶ció³ pw. ¶w. Ducha z XVII wieku, do którego po³udniowej ¶ciany przylega³ niegdy¶ budynek szpitala. Zniszczony podczas po¿arów w 1619 i 1917 jeszcze do niedawna pozostawa³ ruin± (fotografia obok). Ponownie otwarty w 2010 roku - obecnie ko¶ció³ wygl±da tak.
|
|
|
W miejscowo¶ci ¦wiêta Katarzyna zespó³ klasztorny pochodz±cy z XV wieku z otoczonym kru¿gankami renesansowym wiryda¿em. Przed laty nale¿a³ do bernardynów, obecnie gospodyniami s± tutaj siostry bernardynki, które stroni± od kontaktu ze ¶wiatem zewnêtrznym i spêdzaj± czas zgodnie z regu³± zakonn±.
|
Na oddalonej o oko³o 15 km w kierunku pd.wsch. od Bodzentyna £ysej Górze (594 m n.p.m.) szereg atrakcji w postaci charakterystycznego dla Gór ¦wiêtokrzyskich skalnego rumowiska — go³oborza, reliktów wa³u przedchrze¶cijañskiego miejsca kultu, Radiowo-Telewizyjnego Centrum Nadawczego o wysoko¶ci 157 m.n.p.m., budynków dawnego opactwa pobenedyktyñskiego z muzeum przyrodniczym oraz klasztoru Misjonarzy Oblatów z relikwi± tzw. drzewa krzy¿a ¶wiêtego i ciekawymi pami±tkami. Najbardziej jednak zapada w pamiêci widok zmumifikowanego cia³a, nale¿±cego - jak mówi± opisy - do Jeremy Wi¶niowieckiego (nie s± to jednak zw³oki ksiêcia) oraz - równie¿ zmumifikowane - cia³o nieznanego powstañca styczniowego z 1863 roku.
|
tekst: 2013
fotografie: 2008
© Jacek Bednarek
|
|