urowana siedziba książąt oleśnickich zbudowana została prawdopodobnie w latach dwudziestych XIV wieku z inicjatywy księcia Konrada I Namysłowskiego (zm. 1366), który po objęciu władzy w księstwie postanowił zamieszkać w rezydencji godnej jego osobistych ambicji i pozycji rządzonego przez niego młodego państewka. Ambicje miał zresztą Konrad wielkie, pragnął bowiem otrzymać koronę królewską, o czym świadczyć może napis na jego pieczęci: Konrad z łaski Boga dziedzic Królestwa Polskiego, książę śląski i pan na Oleśnicy. Prace budowlane przy zamku trwały około dekady i oparte były w głównej mierze na przekształceniu dotychczas istniejącego w tym miejscu XIII-wiecznego ośrodka kasztelańskiego w otoczony murami obronnymi ceglany zespół z elementem dominującym w postaci wysokiej cylindrycznej wieży. Należy przy tym wspomnieć, że wieża ta powstała znacznie wcześniej, bo zapewne w pierwszej połowie XIII stulecia, służąc pierwotnie jako ostateczny punkt obrony wspomnianego grodu. Początkowy okres funkcjonowania warowni związany był z rządami Piastów oleśnickich, którzy mieszkali tutaj do roku 1492. Podobnie jak Konrad I, wielu z nich utrzymywało zaprzyjaźnione kontakty z królestwem polskim i jego dworem: Konrad II (zm. 1403) pośredniczył w negocjacjach Jagiełły z Krzyżakami, Konrad V (zm. 1439) był w młodości paziem na jego dworze, natomiast Konrad IX Czarny (zm. 1471) przez małżeństwo z córką Siemowita Anną miał swój zaszczytny współudział w desancie polskich genów na ziemie śląskie.
ZAMEK NA SZTYCHU MATTHAUSA MERIANA, TOPOGRAPHIA BOHEMIAE, MORAVIAE ET SILESIAE 1650
W
1492 zmarł ostatni Piast oleśnicki Konrad Biały. W rezultacie księstwo przeszło pod zarząd króla czeskiego
Władysława Jagiellończyka (zm. 1516), który przekazał je za dobra Podiebrady oraz pięć tysięcy kop groszy praskich księciu ziębickiemu Henrykowi I wywodzącemu się z królewskiego rodu Podiebradowiczów. Henryk zbyt długo sobie jednak w Oleśnicy nie pomieszkał, bowiem umarł w roku 1498 i jego następcą został syn Jerzy. Jerzemu udało się przeżyć zaledwie cztery lata dłużej, a że nie miał on męskich potomków, władzę po nim objął brat
Karol I (zm. 1536), zapamiętany przede wszystkim ze wspaniałej przebudowy rezydencji w Ząbkowicach Śląskich, gdzie przeniósł się wraz z rodziną w roku 1522. Syn Karola Jan Podiebrad (zm. 1565) ożenił się w 1536 roku z bogatą córką kasztelana krakowskiego
Krystyną Szydłowiecką (zm. 1556) i być może potężny zastrzyk finansowy uzyskany z posagu pozwolił mu podjąć decyzję o modernizacji przestarzałej i mocno już niewygodnej gotyckiej warowni. Rozpoczęte w 1542 i trwające 20 lat prace polegały na renesansowej odnowie istniejących zabudowań mieszkalnych, budowie nowego pałacu z przejazdem bramnym w formie barbakanu i podwyższeniu wieży głównej. Niespełna ćwierć wieku po ukończeniu tej inwestycji bratanek Jana - książę
Karol II (zm. 1617), wówczas jeden z najpotężniejszych władców śląskich, ponownie podjął próby mające na celu przekształcenie rodowej siedziby. Na podstawie wykonanych przez architekta Bernarda Niurona projektów w latach 1585-1608 powstały dwa kolejne skrzydła i wówczas zamek nabrał kompozycji, która nie uległa zasadniczej zmianie aż do czasów współczesnych. Rozbudowano też i umocniono funkcję obronną zespołu poprzez utworzenie bastionów ze stanowiskami artyleryjskimi, choć przypuszczalnie inwestycja ta nie została zrealizowana do końca.
WIDOK ZAMKU W POŁOWIE XVIII WIEKU NA RYCINACH F. B. WERNHERA, TOPOGRAFIA ŚLĄSKA 1744-68
W
1647 roku ostatni panujący z rodziny Podiebrad - Karol Fryderyk - tuż przed śmiercią wydał swą córkę
Elżbietę Marię (zm. 1686) za księcia
Sylwiusza Nemroda (zm. 1664) i od tego czasu aż do roku 1792 Oleśnica stanowiła własność rodziny Wirtembergów. Przez cały wiek XVII ocalały z wojennych zawirowań zamek przeszedł zaledwie parę drobnych napraw, ale już w roku 1702 książę Christian Ulrich (zm. 1704) dokonał kilku istotnych modernizacji. Dla swej czwartej żony
Zofii von Mecklenburg-Guestrow kazał powiększyć otwory okienne w skrzydle wschodnim, w jednej z sal wybudował scenę teatralną, założył też oranżerię i ogród, w którym rosły egzotyczne rośliny, m.in. krzewy kakaowe. Około roku 1750 przeprowadzono dalsze prace mające na celu uświetnienie rodowej rezydencji: restaurowano krużganki, odnowiono zwieńczenie wieży, dobudowano izby mieszkalne. W 1792 zmarł ostatni książę oleśnicki z lini wirtemberskiej
Carl Christian Erdmann. Zanim jednak odszedł z tego świata, wydał swoją jedyną córkę Friederike Sophie (zm. 1786) za
Friedricha Augusta von Braunschweig-Lüneburg-Oels (zm. 1805), która wniosła mężowi w posagu Oleśnicę wraz z okolicznymi dobrami. Nowi gospodarze dokonali niewielkich modyfikacji w wystroju i funkcji zamkowych wnętrz - skrzydło południowe przeznaczone zostało na pokoje księcia, zachodnie zaś na apartamenty księżnej. Część wschodnia posiadała charakter oficjalny, mieściły się w niej bowiem archiwa i pokoje gościnne. Na początku XIX wieku Brunszwiccy przeprowadzili się do nowego
pałacu w Szczodrem i odtąd zamek był głównie miejscem przebywania urzędników książęcych, a brak należytej opieki ze strony właścicieli sprawił, że nie konserwowany z czasem podupadł.
LITOGRAFIA T. BLATTERBAUERA Z DRUGIEJ POŁOWY XIX WIEKU
SKRZYDŁO WSCHODNIE Z WIEŻĄ ZAMKOWĄ, STAN OBECNY
W
XIX wieku Oleśnica stała się lennem monarchii pruskiej, za panowania której miała miejsce szczegółowa renowacja rezydencji połączona z jej przebudową. Z zamiarem wykorzystania zamku do zamieszkania przez rodzinę
Friedricha Wilhelma (zm. 1941) w latach 1891-1905 pod kierownictwem architekta Józefa Maasa przekuto nowa bramę wjazdową, wymieniono hełm na wieży głównej, rozebrano część krużganków, odnowiono zdobiące ściany sgraffita. Dla wygody nowych lokatorów w budynkach założono instalacje elektryczne i centralne ogrzewanie, a w bezpośrednim otoczeniu gmachu ułożono alejki, wybrukowano również wszystkie ścieżki. Po klęsce Niemiec w 1918 i abdykacji cesarza, w Oleśnicy zamieszkała żona następcy tronu razem z dziećmi. Osiem lat później dobra oleśnickie przekazane zostały na własność rodzinie von Hohenzollern i od tego czasu do końca II wojny światowej zamek pełnił funkcję letniej rezydencji (zamieszkałego na stałe w Poczdamie) byłego cesarza oraz jego familii.
DZIEDZINIEC ZAMKU OLEŚNICKIEGO, FOTOGRAFIA Z LAT 20. XX WIEKU
P
od koniec działań wojennych zimą 1945 roku obiekt opustoszał. W strachu przed zbliżającym się frontem mieszkańcy wyjechali wgłąb Niemiec - przypuszczalnie do Drezna - zabierając ze sobą najcenniejszą część wyposażenia. Podczas toczonych w mieście walk gmach zamkowy szczęśliwie ocalał i tuż po wyzwoleniu przeznaczono go na miejsce internowania włoskich i węgierskich jeńców wojennych. W latach 1945-46 budowlę wykorzystywał oddział radzieckiego Międzynarodowego Czerwonego Krzyża zajmującego się zbiórką i przygotowaniami do transportu alianckich jeńców wojennych i pracowników przymusowych z terenów ZSRR. Pomiędzy 1950 a 1953 miało tu swoją siedzibę Technikum Budowlane z internatem. Później część pomieszczeń przeznaczono na magazyny i mieszkania, część jednak nie była wykorzystywana w ogóle i pozbawiona gospodarza uległa szybkiej dekapitalizacji. Decyzja z 1971 roku o utworzeniu w zamku Centralnej Szkoły Instruktorów Zuchowych ZHP okazała się dla niego zbawienną, bowiem wiązały się z nią szeroko zakrojone inwestycje. W następnych latach wzmocniono stropy, odgrzybiono i naprawiono stare mury, wymieniono część instalacji, wyremontowano dachy. Obok szkoły funkcjonowało tutaj muzeum, będące filią Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu, jednak z początkiem lat 90. placówki te zamknięto i gmach znów opustoszał. Ostatecznie w 1993 zamek powierzono Ochotniczemu Hufcowi Pracy.
WIDOK OD PÓŁNOCY NA PRZEJAZD BRAMNY I SKRZYDŁO ZACHODNIE
redniowieczną warownię wzniesiono z cegły na kamiennym fundamencie, jej plan opierając na nieregularnym czworoboku, co wiązać się mogło z rozmieszczeniem elementów obronnych w funkcjonującym tutaj wcześniej grodzie. Dwukondygnacyjne główne skrzydło mieszkalne (pałac książęcy) założono na planie wydłużonego prostokąta o lekko ściętym boku północnym i wymiarach 45x14 metrów. Dom posiadał 11 izb mieszkalnych, w tym część sklepionych, a grubość jego murów wynosiła 3 metry od zewnątrz i 2 metry od strony dziedzińca. W obrębie obwarowań oprócz pałacu znajdował się jeszcze co najmniej jeden murowany budynek - przylegał on do czworokątnej wieży i przypuszczalnie mieściła się w nim izba książęcego pisarza. Pozostałe zabudowania na dziedzińcu wykonane były z drewna. Pochodząca z okresu kasztelańskiego wieża liczyła 11 metrów średnicy i około 20 metrów wysokości. Stanowiła ona strategiczny element obrony aktywnej zamku, dogodne miejsce obserwacji, pełniła funkcje katowskie i więzienne, a w trudnych chwilach służyła za miejsce ostatniej obrony - azyl, w którym oblężeni mogli przez dłuższy czas bronić się z nadzieją na odsiecz. Skrzydła mieszkalne i gospodarcze warowni ograniczały czworokątny dziedziniec, zamknięty z pozostałych stron grubymi na 2 i wysokimi na 8-10 metrów murami obronnymi, z usytuowanym od północnego wschodu przejazdem bramnym. Całe założenie liczyło około 2000 metrów kwadratowych powierzchni i było otoczone fosą.
REKONSTRUKCJA ZAMKU ŚREDNIOWIECZNEGO WG M.PRZYŁĘCKIEGO
P
odczas prowadzonej przez Jana Podiebrada modernizacji w latach 1542-62 przebudowano główny dom mieszkalny, w którym zmieniono rozkład pomieszczeń oraz przekuto okna z ostrołukowych gotyckich na prostokątne. Na zewnątrz starego zamku wzniesiono okazały czterokondygnacyjny dom mieszkalny, który nosił miano zamku przedniego, Pałacu Wdów lub Pałacu Gościnnego. Jak łatwo się domyśleć, jego nazwa związana była z funkcją, jaką pełnił. Prawdopodobnie zamieszkiwały w nim bowiem owdowiałe żony książąt: Karola II - Elżbieta Magdalena, oraz Karola Fryderyka - Zofia Magdalena. Częściej jednak pałacyk służył za pomieszczenia gościnne, nie można też wykluczyć, że książę Jan kazał zbudować go dla siebie. Dom Wdów umocniono przedbramiem o cechach barbakanu, które posiadało potrójny system obrony: pomost bojowy, strzelnice na wysokości jezdni i przeznaczoną do ochrony fosy kaponierę. Powyżej jezdni barbakan wyposażony był w pomosty bojowe z blankami i otworami strzelniczymi. Wraz z jego powstaniem zlikwidowano poprzedni wjazd do zamku z usytuowanym w północnej części fosy zwodzonym mostem. Podczas prac budowlanych podwyższono też wieżę główną, którą wzbogacono o oktogonalną nadbudowę z otoczoną balustradą widokową galeryjką.
PLAN ZAMKU WG K. BIMLERA, CIEMNYM KOLOREM OZNACZONO MURY ZAMKU ŚREDNIOWIECZNEGO
WSPÓŁCZESNY PLAN ZAMKU
W
latach 1585-86 Karol II postawił od fundamentów
skrzydło wschodnie założone na planie regularnego prostokąta o wymiarach 53x13 metrów, które charakteryzowały dwa poziomy piwnic, zaś na piętrach zaprojektowanego przez Bernarda Niurona domu mieściły się apartamenty mieszkalne i sale reprezentacyjne. Niespełna 20 lat później do istniejącej zabudowy dostawiono potężne skrzydło południowe, przy czym w przeciwieństwie do wcześniej wzniesionego domu wschodniego, część południowa powstała w całości po wewnętrznej stronie muru kurtynowego. Rozbudowano również Pałac Wdów powiększając go o wygodną klatkę schodową, wybudowano też przerzucony nad fosą
łącznik z kościołem zamkowym oraz nowy dom łączący Pałac Wdów z wieżą zamku i jego skrzydłem zachodnim. Dostawiony do pałacu barbakan, przypuszczalnie ze względu na niewiarę w jego skuteczność, przekuto na bramę bogato zdobioną symbolami herbowymi Śląskich Piastów i Podiebradów. W tym samym czasie podniesiono również urodę i funkcjonalność dziedzińca wzbogacając go o dwa piętra obiegających trzy skrzydła oraz wieżę krużganków.
BAROKOWE PRZEDBRAMIE Z HERBAMI PIASTÓW ŚLĄSKICH I CZESKIEGO RODU PODIEBRADÓW
amek w Oleśnicy, choć przed laty był niewątpliwie jedną z najpiękniejszych śląskich rezydencji, dziś niestety lepiej prezentuje się na pocztówkach i folderach reklamowych niż w rzeczywistości. Blisko czterdziestoletnie tynki w wielu miejscach już odpadają, a w niższych partiach są pobazgrane przez grzdyli o niewielkiej wrażliwości na historyczne piękno. Niewątpliwie jednak warto tutaj zajrzeć, chociażby przez wzgląd na dziedziniec zamkowy, aby obejrzeć malownicze krużganki i liczne wmurowane w ściany płaskorzeźby, herby i popiersia. Prawdziwą ozdobą tej świetnej niegdyś rezydencji jest wykwintnie rzeźbione (i zaśmiecone, wstyd!) przedbramie z herbami księcia Karola II oraz jego żony Elżbiety i drugiej żony Katarzyny. Od niedawna wejść można również na wieżę zamkową.
Wstęp do zamku płatny. W cenie biletu zwiedzanie wnętrz i wieży oraz audioprzewodnik.
Centrum Kształcenia i Wychowania
Ochotniczych Hufców Pracy w Oleśnicy
ul. Zamkowa 4, 56-400 Oleśnica
tel. 71 314 20 12
e-mail: biuro@zamek-olesnica.pl
NOCNA ILUMINACJA ZAMKU DO IMPONUJĄCYCH NIE NALEŻY, STĄD I FOTOGRAFIE POZOSTAWIAJĄ WIELE DO ŻYCZENIA
DOJAZD
Z
amek stoi około 200 metrów na południowy zachód od Rynku, przy ul. Zamkowej (wejście od ul. Bocianiej). Duży parking znajduje się po zachodniej stronie zamku, przy ul. Wałowej. (mapa zamków Dolnego Śląska)
LITERATURA
1. M. Chorowska: Rezydencje średniowieczne na Śląsku, OFPWW 2003
2. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
3. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce południowej, Muza SA 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
5. M. Przyłęcki: Zamek w trwałej ruinie - nowe funkcje, ochrona, ekspozycja
POŁĄCZONY Z ZAMKIEM KOŚCIÓŁ ŚW. JANA, ALE SPÓJRZCIE NA TEN CZARNY PUNKT PO PRAWEJ STRONIE
TO ROZGRZEWKA PRZED WYSTĘPEM W RAMACH FESTIWALU OFCA 2021
W pobliżu: Bierutów - zamek książąt oleśnickich z XIII w., częściowo rozebrany, 16 km
Jelcz-Laskowice - ruina zamku książęcego z XIV-XVI w., 22 km Namysłów - zamek królewski z XIV-XVIII w., 28 km Wrocław - zamki wrocławskie, 28 km