ZAMEK KAPITUŁY WARMIŃSKIEJ W OLSZTYNIE, WIDOK OD POŁUDNIA

DZIEJE ZAMKU

ZWIEDZANIE

K

a­pi­tu­ła war­miń­ska roz­po­czę­ła bu­do­wę ol­sztyń­skie­go zam­ku o­ko­ło 1350 ro­ku w gra­ni­cach nie­wiel­kie­go, wy­so­ko wy­nie­sio­ne­go cy­pla, na wschod­nim brze­gu rze­ki Ły­ny. Pra­ce bu­do­wla­ne prze­bie­ga­ły w kil­ku e­ta­pach. Naj­pierw po­sta­wio­no ce­gla­ne ścia­ny głów­ne­go, pod­piw­ni­czo­ne­go skrzy­dła miesz­kal­ne­go i kur­ty­nę po­łud­nio­wo-wschod­nią z bra­mą wjaz­do­wą. W la­tach 70-ych XIV wie­ku pod­cią­gnię­to za­sad­ni­cze od­cin­ki mu­rów ob­wo­do­wych od stro­ny za­chod­niej z wpro­wa­dzo­ną w ich na­roż­ni­ku cy­lin­drycz­ną wie­żą o pod­sta­wie o­par­tej na kształ­cie kwad­ra­tu. Re­gu­lar­ny zes­pół wa­row­ny us­ta­wio­ny był na­ro­ża­mi do kie­run­ków świa­ta i po­sia­dał wy­mia­ry zew­nętrz­ne o­ko­ło 40x57 me­trów. Za­mek skła­dał się wów­czas z głów­ne­go do­mu miesz­kal­ne­go - sie­dzi­by bur­gra­bie­go, oraz bu­dyn­ku o funk­cjach gos­po­dar­czych i wspom­nia­nej wcześ­niej wie­ży.

SKRZYDŁO POŁUDNIOWE ZAMKU Z WIEŻĄ

W

os­tat­nich dwóch dekadach XIV wie­ku pod­wyż­szo­no mu­ry ob­wo­do­we i dwa prze­ciw­le­głe skrzy­dła. Głów­ny gmach przy­jął for­mę trój­kon­dyg­na­cyj­ne­go ce­gla­ne­go bu­dyn­ku o wy­mia­rach 40x23 me­try, do któ­re­go od dzie­dziń­ca przy­le­ga­ły pięt­ro­we kruż­gan­ki. Na je­go pięt­rze znaj­do­wa­ła się iz­ba miesz­kal­na ad­mi­nis­tra­to­ra z wy­ku­szem la­try­no­wym, kan­ce­la­ria, re­fek­tarz, a tak­że na­kry­ta czte­ro­ra­mien­nym skle­pie­niem gwiaź­dzis­tym ka­pli­ca pw św. An­ny. Bu­dy­nek po­łud­nio­wy pod­wyż­szo­no o trzy pięt­ra z przez­na­cze­niem na ma­ga­zyn, bro­war, spi­żar­nię i kuch­nię, a od stro­ny ze­wnętrz­nej mu­ry zwień­czo­no drew­nia­ny­mi hur­dy­cja­mi. Cy­lin­drycz­na wie­ża peł­ni­ła wie­lo­ra­kie funk­cje: by­ła jed­no­cześ­nie lo­chem wię­zien­nym, miesz­ka­niem stra­ży, łącz­ni­kiem po­mię­dzy mu­rem kur­ty­no­wym i skrzyd­łem po­łud­nio­wym, a tak­że stra­te­gicz­nie naj­waż­niej­szym sta­no­wis­­kiem ob­ser­wa­cyj­nym i obron­nym. Po XV-wiecz­nej nad­bu­do­wie mie­rzy­ła o­na o­ko­ło 30 me­trów wy­so­koś­ci. W obrę­bie za­bu­do­wań zam­ku znaj­do­wa­ły się: zbro­jow­nia, pro­chow­nia, łaź­nia oraz staj­nia z wo­zow­nią. Te os­tat­nie praw­do­po­dob­nie u­sta­wio­no wzdłuż mu­rów kur­ty­no­wych na dzie­dziń­cu. Od stro­ny za­chod­niej, na te­re­nie bez­po­śred­nio przy­le­ga­ją­cym do zam­ku, funk­cjo­no­wał w śred­nio­wie­czu fol­wark i młyn wo­dny.

RYCINA FERDINANDA QUASTA Z 1852 ROKU

P

od­czas woj­ny z za­ko­nem krzy­żac­kim la­tem 1410 ro­ku wa­row­nię na krót­ki czas za­ję­ły woj­ska pol­skie od­da­jąc pod za­rząd księ­ciu Ja­nu­szo­wi I Ma­zo­wiec­kie­mu, któ­ry o­bok Ol­szty­na o­trzy­mał tak­że Os­tró­dę i Dział­do­wo. Okres pol­skie­go pa­no­wa­nia w Ol­szty­nie nie trwał jed­nak dłu­go, bo­wiem już na je­sień wró­cił on w rę­ce ka­pi­tu­ły. Czte­ry la­ta po tam­tych wy­da­rze­niach, w trak­cie tak zwa­nej woj­ny gło­do­wej, 8 sier­pnia 1414 ro­ku Po­la­cy po­now­nie sta­nę­li pod mu­ra­mi wa­row­ni. Na wieść o ich na­dej­ściu za­ło­ga e­wa­ku­o­wa­ła się, w re­zul­ta­cie twier­dzę bez wal­ki za­gar­nę­ła dru­ży­na pod do­wódz­twem ry­ce­rza Dzier­sła­wa z Wło­sto­wic i trzy­ma­ła ją do wrześ­nia, gdy za­mek od­bi­ły od­dzia­ły kom­tu­ra po­kar­miń­skie­go Hel­fri­cha von Dra­he. Po woj­nie na­stą­pi­ła roz­bu­do­wa ce­gla­nych for­ty­fi­ka­cji zew­nęt­rznych z Bra­mą Dol­ną bę­dą­cą wów­czas głów­nym wjaz­dem do zam­ku. Ob­wód wa­row­ny wzmoc­nio­no cy­lin­drycz­ny­mi basz­ta­mi dos­to­so­wa­ny­mi czę­ścio­wo do u­ży­cia bro­ni pal­nej. W pierw­szej po­ło­wie XV wie­ku ol­sztyń­ską twier­dzę po­łą­czo­no z ob­wa­ro­wa­nia­mi miej­ski­mi - za­cho­wa­ła o­na jed­nak stra­te­gicz­ną o­raz ko­mu­ni­ka­cyj­ną au­to­no­mię i by­ła od­dzie­lo­na od mias­ta sze­ro­ką fo­są.

WIDOK OD PÓŁNOCY NA FOTOGRAFII Z OKOŁO 1900 ROKU

N

a po­cząt­ku woj­ny trzy­na­sto­let­niej (1454) nie­za­do­wo­le­ni ze zwięk­sze­nia ob­cią­żeń po­dat­ko­wych miesz­cza­nie ru­szy­li na za­mek z in­ten­cją je­go zbu­rze­nia. Ich za­mia­ry by­ły u­de­rza­ją­co od­waż­ne, ale jak to w ży­ciu, z pla­nów tych nie­wie­le wy­nik­ło i os­ta­tecz­nie pró­ba ta skoń­czy­ła się na o­de­bra­niu klu­czy ad­mi­nis­tra­to­ro­wi ka­pi­tul­ne­mu i spa­le­niu jed­ne­go z mos­tów. W ro­ku nas­tęp­nym twier­dzę pod­stę­pem o­pa­no­wał na­jem­ny do­wód­ca za­cięż­nych wojsk na u­słu­gach Za­ko­nu Je­rzy von Schlie­ben, któ­ry naj­pierw zmu­sił ka­no­ni­ków do us­tęp­stwa, a po­tem o­sa­dził wszyst­kich w wię­zie­niu. W 1466 ro­ku na mo­cy po­ko­ju to­ruń­skie­go Ol­sztyn wraz z ca­łą War­mią zos­tał przy­łą­czo­ny do Pol­ski. Z po­cząt­kiem XVI stu­le­cia prze­bu­do­wa­no wnęt­rza w do­mu po­łud­nio­wo-za­chod­nim i wy­ko­na­no no­­we skle­pie­nia w bu­dyn­ku miesz­kal­nym oraz w ka­pli­cy. Być mo­że pra­ce te pro­wa­dzo­no pod o­kiem Mi­ko­ła­ja Ko­per­ni­ka, któ­ry w la­tach 1516-21 (z rocz­ną przer­wą) miesz­kał tu­taj peł­niąc funk­cję ad­mi­nis­tra­to­ra dóbr ka­pi­tu­ły war­miń­skiej. As­tro­nom do­wo­dził sku­tecz­ną o­bro­ną twier­dzy, ja­ka mia­ła miej­sce w ro­ku 1520 pod­czas os­tat­niej woj­ny pol­sko-krzy­żac­kiej.

ZAMEK NA KOLOROWANYCH POCZTÓWKACH Z LAT 20. XX WIEKU

D

al­szy roz­wój no­wo­czes­nej tech­ni­ki wo­jen­nej spra­wił, iż z cza­sem zna­cze­nie mi­li­tar­ne zam­ku u­leg­ło znacz­nej de­wa­lu­a­cji i u schył­ku XVI wie­ku peł­nił on już tyl­ko funk­cje miesz­kal­ne. W fa­tal­nych dla Pol­ski la­tach Po­to­pu przez gmach przesz­ła na­wał­ni­ca szwedz­ka o­gra­bia­jąc go ze wszyst­kie­go, co przed­sta­wia­ło więk­szą war­tość. Po pierw­szym roz­bio­rze nas­tą­pi­ła se­ku­la­ry­za­cja ak­ty­wów bis­ku­pa i ka­pi­tu­ły; w kon­sek­wen­cji ol­sztyń­ską wa­row­nię prze­ję­ła prus­ka ad­mi­nis­tra­cja u­rzą­dza­jąc w niej sie­dzi­bę Urzę­du Kon­tro­li Ma­jąt­ków Pań­stwo­wych. Pierw­sze pięt­ro skrzyd­ła miesz­kal­ne­go przez pe­wien czas wy­ko­rzys­ty­wa­ne by­ło rów­nież na po­trze­by gmi­ny e­wan­ge­lic­kiej. W la­tach 1756-58 w miej­scu śred­nio­wiecz­nej bra­my wjaz­do­wej pow­stał ba­ro­ko­wy bu­dy­nek miesz­kal­ny dla ad­mi­nis­tra­to­rów, a w dru­giej po­ło­wie XVIII wie­ku - most łą­czą­cy mias­to z zam­kiem. W okre­sie 1909-11 pro­wa­dzo­no pra­ce a­dap­ta­cyj­ne zwią­za­ne z przez­na­cze­niem gma­chu na kan­ce­la­rię pre­zy­den­ta re­jen­cji wschod­nio­prus­kiej, pod­czas któ­rych część wnętrz od­zys­ka­ła ce­chy go­tyc­kie. W la­tach mię­dzy­wo­jen­nych od­bu­do­wa­no usz­ko­dzo­ny sto lat wcześ­niej w po­ża­rze hełm wie­ży, prze­pro­wa­dzo­no też pierw­sze ba­da­nia ar­che­o­lo­gicz­ne. Nie znisz­czo­ny w cza­sie II woj­ny za­by­tek ak­tu­al­nie peł­ni funk­cje mu­ze­al­ne.

NA DZIEDZIŃCU ZAMKOWYM

KRUŻGANKI W SKRZYDLE PÓŁNOCNYM

DZIEJE ZAMKU

ZWIEDZANIE

D

o cza­sów współ­czes­nych śred­nio­wiecz­na sie­dzi­ba bis­ku­pów war­miń­skich za­cho­wa­ła się w nad wy­raz do­brej kon­dy­cji i na tle więk­szoś­ci po­dob­nych bu­do­wli ten zgra­bny za­me­czek spra­wia bar­dzo ko­rzyst­ne wra­że­nie. Obec­nie mieś­ci się w nim Mu­ze­um War­mii i Ma­zur, a od 1997 ro­ku dzia­ła tu­taj rów­nież Brac­two Ry­cer­skie. Cen­ne i bo­ga­te zbio­ry o­bej­mu­ją m.in. eks­po­zy­cję ar­che­o­lo­gicz­ną, ko­lek­cję sztu­ki zdob­ni­czej, rze­mio­sło ar­ty­sty­czne, sztu­kę współ­czes­ną, sta­re iko­ny. Oso­bne miej­sce zaj­mu­je sta­ła wy­sta­wa bio­gra­ficz­na poś­wię­co­na Mi­ko­ła­jo­wi Ko­per­ni­ko­wi pre­zen­to­wa­na w kom­na­cie wiel­kie­go as­tro­no­ma. Oprócz mu­ze­um na zam­ku funk­cjo­nu­je nie­wiel­ka ga­le­ria o­raz sklep z pa­miąt­ka­mi, a na pod­zam­czu - ka­wiar­nia.

KOMNATY SKRZYDŁA PÓŁNOCNEGO

Wstęp płatny nie tylko na eks­po­zy­cje mu­ze­alne, ale rów­nież na dzie­dzi­niec.

Fotografowanie wnętrz do celów wła­snych do­zwo­lo­ne (za­kaz sto­so­wa­nia lam­py bły­sko­wej).

Na zamek z pieskiem nie wej­dzie­my.

FRAGMENTY JEDNEJ Z WYSTAW CZASOWYCH (?), OBRAZ NA DOLE ...BOMBA

DOJAZD

W

a­row­nia usy­tu­o­wa­na jest w pół­noc­no-za­chod­niej częś­ci Sta­re­go Mias­ta, na pra­wym brze­gu rze­ki Ły­ny, w są­siedz­twie du­że­go par­ku ze zmyśl­nie po­pro­wa­dzo­ny­mi alej­ka­mi. Po­dró­żu­ją­cy ko­le­ją po­win­ni wy­siąść na sta­cji Ol­sztyn Za­chod­ni. Przy zam­ku par­king (za am­fi­te­atrem, zjazd z ul. Oko­po­wej).

LITERATURA

1. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
2. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
3. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001

WIDOK ZAMKU OD POŁUDNIA, NA PIERWSZYM PLANIE AMFITEATR MIEJSKI IM. CZESŁAWA NIEMENA

W pobliżu:
Olsztynek - zamek krzyżacki z XIV w., przebudowany, 24 km
Jeziorany - zamek (skrzydło) biskupów warmińskich z XIV w., przebudowany, 35 km
Ostróda - zamek krzyżacki z XIV w., 40 km

tekst: 2010
fotografie: 2004, 2010
© Jacek Bednarek