ZAMEK W OLSZTYNKU, WIDOK NA NEOGOTYCKIE SKRZYDŁO POŁUDNIOWO-WSCHODNIE

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

O

lsztynek należy do grupy naj­póź­niej za­ło­żo­nych i za­ra­zem naj­mniej­szych ośrod­ków zam­ko­wo-miej­skich Prus Krzy­żac­kich. Po­wsta­je on w okre­sie szczy­to­wej po­tę­gi Za­ko­nu, kie­dy po zor­ga­ni­zo­wa­niu sa­mo­dziel­nej kom­tu­riiKomturia – podstawowa jednostka administracyjno-terytorialno-wojskowa zakonów rycerskich, zarządzana przez komtura, obejmująca najczęściej zamek wraz z przylegającymi do niego dobrami ziemskimi. w Ostró­dzie za­pa­dła de­cy­zja o ko­lo­ni­za­cji po­ło­żo­nych w po­łu­dnio­wej czę­ści re­gio­nu te­re­nów. W jej na­stęp­stwie zbu­do­wa­na tu pod ko­niec XIII wie­ku drew­nia­na wa­row­nia zo­sta­je za­stą­pio­na bu­do­wlą mu­ro­wa­ną, wznie­sio­ną w w la­tach 1349–66 pod nad­zo­rem kom­tu­ra ostródz­kie­go Gün­te­ra von Ho­hen­stein (zm. po 1379), od któ­re­go na­zwi­ska przy­ję­ła się póź­niej­sza na­zwa za­ło­żo­nej przy zam­ku osa­dy. Z cza­sem na­zwę tę za­stą­pio­no okre­śle­niem Par­vum Hol­sten, ro­zu­mia­ną jako Ma­ły Ol­sztyn – Ol­szty­nek.

PÓŁNOCNO-WSCHODNIE SKRZYDŁO GOTYCKIE TO NAJSTARSZY ELEMENT ZABUDOWY ZAMKU

P

oczątkowo zamek pełni funk­cję sie­dzi­by ko­mor­ni­ka, urzęd­ni­ka pod­le­ga­ją­ce­go bez­po­śre­dnio kom­tu­ro­wi. Sta­no­wi on je­den z pun­któw krzy­żac­kie­go sys­te­mu obron­ne­go na zie­mi sa­siń­skiej wspie­ra­jąc woj­ska ope­ru­ją­ce na po­łu­dniu oraz strze­gąc prze­bie­ga­ją­cej nie­opo­dal gra­ni­cy z Ma­zow­szem i trak­tu han­dlo­we­go z Ma­zow­sza w głąb Prus. Ja­ko cen­trum ad­mi­ni­stra­cyj­ne nie­wiel­kie­go i re­la­tyw­nie ma­ło zna­czą­ce­go okrę­gu nie im­po­nu­je ani roz­mia­ra­mi, ani uzbro­je­niem czy wy­po­sa­że­niem, o czym świad­czy lu­stra­cja prze­pro­wa­dzo­na z 1397 ro­ku, zgod­nie z któ­rą zbro­jow­nia po­sia­da­ła je­dy­nie kil­ka­dzie­siąt sztuk bro­ni pal­nej, 40 tarcz i 27 pan­ce­rzy, a ży­wy in­wen­tarz skła­dał się tyl­ko z dwóch ko­ni po­cią­go­wych i sze­ściu krów. Nie­co le­piej zda­wał się wy­glą­dać stan spi­żar­ni, w któ­rej lu­stra­tor do­li­czył się aż 31 łasz­tów (ok. 25 ton) psze­ni­cy, 21 łasz­tów (ok. 15 ton) ży­ta, 30 sze­fli (ok. 1 to­ny) jęcz­mie­nia, 72 sze­fli (ok. 4600 ltr) sło­du, 7,5 sze­fla (ok. 500 ltr) chmie­lu oraz 63 be­czek mio­du.

PLAN SYTUACYJNY ZAMKU I MIASTA NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU: 1. ZAMEK, 2. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI, 3. RYNEK MIEJSKI

Z

racji swojego położenia, wraz z po­cząt­kiem XV wie­ku za­mek w Ol­sztyn­ku by­wa świad­kiem ko­lej­nych zma­gań pol­sko-krzy­żac­kich. W dniu 17 lip­ca 1410 pod­da­je się on bez wal­ki od­dzia­łom Wła­dy­sła­wa Ja­gieł­ły zmie­rza­ją­cym tę­dy w kie­run­ku Mal­bor­ka: z woj­skiem swym wy­ru­szył król Wła­dy­sław Ja­gieł­ło, a do zam­ku i mia­sta Ol­sztyn­ka przy­byw­szy, obo­zem się roz­ło­żył. A gdy w rę­ce kró­lew­skie od­da­ły się za­rów­no za­mek ol­szty­ne­cki, jak i mia­sto, Ja­no­wi Kret­kow­skie­mu, ry­ce­rzo­wi her­bu Do­łę­ga, od­dał je król w dzier­ża­wę […] W pią­tek ra­no, 18 lip­ca, w dzień św. Ar­nul­fa, zwi­nął król obóz, a przy­byw­szy nad je­zio­ro zwa­ne ol­sztyn­kow­skim, po­mię­dzy Mo­rą­giem a Ol­sztyn­kiem le­żą­ce, urzą­dził po­stój. Przez kil­ka na­stęp­nych mie­się­cy wa­row­nia pod­le­ga zwierz­chni­ctwu księ­cia ma­zo­wiec­kie­go Ja­nu­sza I Star­sze­go (zm. 1429), by w ro­ku 1411 na mo­cy po­ro­zu­mień po­ko­ju to­ruń­skie­go po­wró­cić w rę­ce krzy­żac­kie.

WIDOK ZAMKU OD STRONY DZIEDZIŃCA

P

odczas kolejnej woj­ny z Kró­le­stwem Pol­skim (1414) za­mek po­now­nie pod­da­je się bez wal­ki, jed­nak przed wy­co­fa­niem się ry­ce­rze za­kon­ni z roz­ka­zu wiel­kie­go mi­strza Mi­cha­ła Kuch­mei­ster von Stern­berg (zm. 1423) pa­lą mia­sto i bu­rzą część za­bu­do­wań. Po za­koń­cze­niu dzia­łań wo­jen­nych Ol­szty­nek po­wra­ca w daw­ne gra­ni­ce i za­pew­ne jesz­cze przed 1420 Krzy­ża­cy do­ko­nu­ją na­pra­wy wa­row­ni, a tak­że mo­der­ni­zu­ją jej for­ty­fi­ka­cje m.in. przy­sto­so­wu­jąc strzel­ni­ce do uży­cia bro­ni pal­nej. Przy­pusz­czal­nie wów­czas prze­bu­do­wa­ne lub cał­ko­wi­cie od­bu­do­wa­ne zo­sta­je za­chod­nie skrzy­dło zam­ku i pół­noc­ny dom za­kon­ny miesz­czą­cy kom­na­tę ko­mor­ni­ka, re­fek­tarz i ka­pli­cę.

XIX-WIECZNE BUDYNKI WKOMPONOWANE W CIĄG ŚREDNIOWIECZNYCH MURÓW W ZACHODNIEJ CZĘŚCI ZESPOŁU ZAMKOWEGO

W

roku 1440 Olsztynek przy­stę­pu­je do Zwią­zku Prus­kie­goZwiązek Pruski - konfederacja rycerstwa większości ziem oraz miast państwa krzyżackiego przeciw władzom zakonnym, zawiązana 14 III 1440 w Kwidzynie; był formą oporu przeciw wzrastającemu uciskowi podatkowemu., a po wy­bu­chu woj­ny trzy­na­sto­let­niejWojna trzynastoletnia, stoczona w latach 1454-1466, była konfliktem między Królestwem Polskim a Zakonem Krzyżackim. Została rozpoczęta na skutek poparcia przez Polskę powstania Związku Pruskiego przeciwko zakonowi. Wojna zakończyła się zwycięstwem Królestwa Polskiego i II pokojem toruńskim, na mocy którego Polska otrzymała znaczące terytoria, m.in. ziemię chełmińską, Pomorze Gdańskie, Warmię i ziemię michałowską w 1454 po­cząt­ko­wo opo­wia­da się po stro­nie Ka­zi­mie­rza Ja­giel­loń­czy­ka, by po prze­gra­nej Po­la­ków w bi­twie pod Choj­ni­ca­miBitwa pod Chojnicami – starcie zbrojne z okresu wojny trzynastoletniej, do którego doszło 18 września 1454 r. w pobliżu Chojnic na Pomorzu Gdańskim, zakończone decydującym zwycięstwem wojsk najemnych zakonu krzyżackiego nad koalicyjną armią polsko-związkową – największa bitwa wojny trzynastoletniej i jednocześnie największa klęska Królestwa Polskiego w historii starć zbrojnych z Krzyżakami. (18 wrze­śnia 1454) zmie­nić front i od­dać do dy­spo­zy­cji wiel­kie­go mi­strza. Zam­ku nie omi­ja tak­że ostat­nia woj­na pol­sko-krzy­żac­ka, pod­czas któ­rej w dniu 9 stycz­nia 1520 zaj­mu­ją go od­dzia­ły het­ma­na ko­ron­ne­go Mi­ko­ła­ja Fir­le­ja (zm. 1526), a na­stęp­nie w si­le oko­ło dwu­stu żoł­nie­rzy kon­ty­nu­ują trwa­ją­cą po­nad rok oku­pa­cję mia­sta. Osta­tecz­nie, po se­ku­la­ry­za­cji za­ko­nu krzy­żac­kie­go w 1525 te­re­ny te zo­sta­ją włą­czo­ne w gra­ni­ce Prus Ksią­żę­cychPrusy Książęce, oficjalnie Księstwo w Prusach, potocznie Księstwo Pruskie – państwo utworzone po sekularyzacji państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, na podstawie traktatu krakowskiego z 1525 r., zawartego między Zygmuntem I Starym a jego siostrzeńcem Albrechtem Hohenzollernem. Do roku 1657 pozostawały lennem Królestwa Polskiego. , za­mek zaś peł­ni od­tąd funk­cję sie­dzi­by sta­ro­sty ad­mi­ni­stru­ją­ce­go tu­taj w imie­niu księ­cia. Urząd pierw­sze­go sta­ro­sty Haupt­amt Ho­hen­stein peł­ni Fry­de­ryk von Öl­snitz. Po nim zam­kiem za­rzą­dza Die­trich von Wern­sdorf, któ­ry w 1546 po­ślu­bia có­rkę swe­go po­przed­ni­ka - Ka­ta­rzy­nę Öl­snitz. Z tej oka­zji wy­pra­wio­no hucz­ne we­se­le w kom­na­tach zam­ko­wych, na któ­rym go­ści sam ksią­żę pru­ski Al­brecht Ho­hen­zol­lern (zm. 1568) z mał­żon­ką Do­ro­tą Ol­den­burg (zm. 1547).

WIDOK ZAMKU I MIASTA Z 1684 ROKU WEDŁUG CHRISTOPHA JOHANNA HARTKNOCHA

P

od­czas czwar­tej woj­ny pol­sko–szwedz­kiej (1621-1626) na zam­ku olsz­ty­niec­kim sprzy­mie­rzo­ne si­ły pol­skie i e­lek­to­ra prus­kie­go or­ga­ni­zu­ją ar­se­nał za­si­ła­ją­cy w broń i a­mu­nic­ję oddzia­ły het­ma­na Sta­ni­sła­wa Ko­niec­pol­skie­go, któ­re w bit­wie pod Trz­cia­nąBitwa pod Trzcianą to zwycięska bitwa polsko-szwedzka stoczona 27 czerwca 1629 roku, podczas wojny polsko-szwedzkiej. Zdecydowanie pokonano wojska szwedzkie dowodzone przez króla, a zwycięstwo przypisuje się hetmanowi polnemu koronnemu Stanisławowi Koniecpolskiemu. (1629) roz­bi­ły wojs­ka kró­la szwedz­kie­go, Gu­sta­wa Ado­lfa. W la­tach 1655-1656 ro­ku mia­sto i wa­rownię plą­dru­ją Szwed­zi, a po nich Ta­tarzy – w kon­se­kwen­cji usz­kod­zo­ny przez o­gień g­mach zam­ko­wy nie tyl­ko pus­to­sze­je, a­le rów­nież tra­ci bez­pow­rot­nie zna­cze­nie mi­li­tar­ne w ob­li­czu zmie­nia­ją­cych się tech­nik pro­wa­dze­nia walk. Za­sad­nicze przekształ­ce­nia w je­go ar­chi­tek­tu­rze na­stę­pu­ją w dru­giej po­ło­wie XVII wie­ku, gdy ro­ze­bra­no mur ob­wo­do­wy, a za­bu­do­wa­nia przed­zam­cza po­łą­czo­no z mia­stem. Li­kwi­da­cji u­le­ga też więk­szość go­tyc­kich e­le­men­tów ob­ron­nych, wśród nich wą­skie otwo­ry strzel­nicze, któ­re roz­ku­to ce­lem wpusz­cze­nia więk­szej ilo­ści świa­tła do zim­nych i po­nu­rych dotąd wnę­trz. Po 1793 ro­ku wład­ze prus­kie umiesz­czają na zam­ku biu­ra in­ten­den­tu­ry, co wią­że się z wy­bu­rze­niem śre­dnio­wiecz­nej za­bu­do­wy; z głów­ne­go skrzy­dła po­łu­dnio­we­go po­zo­staje tyl­ko par­ter, za­da­pto­wa­ny na miesz­ka­nia urzęd­ni­ków, o­raz nie­wiel­kie frag­men­ty skrzy­dła za­chod­nie­go.

ZAMEK NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU

W

latach 1847-49 istnie­ją­cy gmach zo­sta­je prze­kształ­co­ny w sty­lu ne­o­go­tyc­kim i wzbo­ga­co­ny o no­wo wy­bu­do­wa­ne wą­skie skrzy­dło wschod­nie. Po prze­bu­do­wie peł­ni on funk­cję gim­na­zjum, w któ­rym w naj­bliż­szej przy­szło­ści na­ukę bę­dą kon­ty­nu­ować m.in. Hie­ro­nim Der­dow­ski, naj­wy­bi­tniej­szy po­eta i pu­bli­cy­sta ka­szub­ski, a tak­że Emil Be­hring, lau­re­at na­gro­dy No­bla w 1901 ro­ku z dzie­dzi­ny me­dy­cy­ny. Funk­cje oświa­to­we peł­ni gmach aż do 1944 ro­ku, a na­stęp­nie po od­bu­do­wie ze znisz­czeń wo­jen­nych – od 1954 ro­ku do cza­sów obec­nych.

POCZTÓWKI Z WIDOKIEM ZAMKU, I. POŁOWA XX WIEKU

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

K

onstrukcja i roz­pla­no­wa­nie prze­strzen­ne zam­ku śre­dnio­wiecz­ne­go po­zo­sta­ją dla nas w pew­nym stop­niu ta­jem­ni­cą, stąd wy­kształ­ci­ło się kil­ka te­orii, jak mógł on wy­glą­dać w cza­sach krzy­żac­kich i ja­ka by­ła ska­la je­go póź­niej­szych prze­kształ­ceń. We­dług nie­któ­rych ba­da­czy sie­dzi­ba ko­mor­ni­ka skła­da­ła się z ce­gla­ne­go (na ka­mien­nej pod­mu­rów­ce) do­mu pół­noc­ne­go i za­bu­do­wa­ne­go ar­chi­te­ktu­rą drew­nia­ną dzie­dziń­ca, któ­ry z trzech stron oto­czo­ny był mu­rem obwo­do­wym. We­dług in­nych już w śre­dnio­wie­czu ist­niał tu­taj mu­ro­wa­ny ze­spół czte­ro­skrzy­dło­wy z naj­star­szym domem miesz­kal­nym od pół­no­cy i trze­ma wie­lo­krot­nie mo­dy­fi­ko­wa­ny­mi bu­dyn­ka­mi przy po­zo­sta­łych kur­ty­nach.

PLAN PARTERU ZAMKU WG J. STRUŻYŃSKIEGO

N

iezależnie od różnic w oce­nie for­my za­ło­że­nia zam­ko­we­go nie­zmien­ne po­zo­sta­je prze­ko­na­nie, że funk­cję głów­ne­go bu­dyn­ku peł­nił pod­piw­ni­czo­ny, trój­kon­dyg­na­cyj­ny gmach pół­noc­ny wznie­sio­ny na pla­nie pro­sto­ką­ta o wy­mia­rach 10,7x28,4 m. Su­ge­ru­jąc się za­pi­sa­mi śre­dnio­wiecz­nych lu­stra­cji moż­na przy­jąć, że w je­go przy­zie­miu znaj­do­wa­ła się kuch­nia, pie­kar­nia i zbro­jow­nia, nad ni­mi - tra­dy­cyj­nie dla zam­ków krzy­żac­kich – mie­ści­ła się ka­pli­ca, re­fek­tarz i kom­na­ta lub kom­na­ty ad­mi­ni­stra­to­ra, na­to­miast gór­ne pię­tro zaj­mo­wa­ły po­miesz­cze­nia ma­ga­zy­no­wo obron­ne. Fun­da­men­ty i dol­ne par­tie mu­rów do­mu pół­noc­ne­go wy­ko­na­no z ka­mie­nia pol­ne­go, wy­żej zaś wznie­sio­no kon­stru­kcję z ce­gły. Je­go ele­wa­cje ze­wnętrz­ne ozdo­bio­no wy­pa­la­ną zen­drów­ką, po­nad­to do (krót­szej) po­łu­dnio­wo-wschod­niej ścia­ny do­sta­wio­no ma­syw­ną przy­po­rę, na któ­rej przy­pusz­czal­nie umiesz­czo­no wie­lo­bocz­ny wy­kusz pre­zbi­te­rium ka­pli­cy (choć nie bra­ku­je rów­nież gło­sów, że ele­ment ten sta­no­wi po­zo­sta­ło­ści mu­ru obron­ne­go).

WIDOK ZAMKU OD STRONY WSCHODNIEJ, PO PRAWEJ SKRZYDŁO PÓŁNOCNE Z POZOSTAŁOŚCIĄ MURU OBRONNEGO

O

d domu północnego w kie­run­ku po­łu­dnio­wym wy­pro­wa­dzo­no mur obron­ny, w ciąg któ­re­go wpi­sa­no basz­ty na­roż­ne i wie­żę bram­ną, a ca­łość oto­czo­no na­wod­nio­ną fo­są. Od po­łu­dnia, po­mię­dzy zam­kiem gór­nym a mia­stem ulo­ko­wa­no go­spo­dar­cze przed­zam­cze z fol­war­kiem, mły­nem i bro­wa­rem, gdzie od 1488 ro­ku wa­żo­no pi­wo na wła­sne po­trze­by oraz na sprze­daż. U schył­ku XVII wie­ku zli­kwi­do­wa­no ze­wnętrz­ny mur ob­wo­do­wy i za­mu­ro­wa­no otwo­ry strzel­ni­cze prze­kształ­ca­jąc je w du­że pro­sto­kąt­ne ok­na. Śre­dnio­wiecz­ny cha­rak­ter obron­ny w znacz­nym stop­niu za­tar­ła prze­bu­do­wa z po­ło­wy XIX stu­le­cia, pod­czas któ­rej wznie­sio­no wą­skie skrzy­dło wschod­nie z ga­le­ryj­ką, lo­ku­jąc je mię­dzy do­mem pół­noc­nym a wie­żą po­łu­dnio­wo-wschod­nią, na sty­ku z przed­zam­czem.

BOISKO SPORTOWE NA TERENIE DAWNEGO PRZEDZAMCZA

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

Z

zamku średniowiecznego za­cho­wa­ły się piw­ni­ce bu­dyn­ku go­tyc­kie­go z ory­gi­nal­ny­mi skle­pie­nia­mi krzy­żo­wo-że­bro­wy­mi i część je­go ka­mien­nych mu­rów do wy­so­ko­ści pierw­sze­go pię­tra. Po­zo­sta­łe (ne­o­go­tyc­kie) za­bu­do­wa­nia wo­kół dzie­dziń­ca po­cho­dzą głów­nie z XIX wie­ku.

W zamku funkcjonuje szkoła średnia. Obiekt nie jest udo­stęp­nio­ny do zwie­dza­nia.

WIDOK ZAMKU OD POŁUDNIA; W TEJ CZĘŚCI DOMINUJE ZABUDOWA XIX-WIECZNA

DOJAZD

G

mach zamkowy przylega do pół­noc­no-wschod­niej pie­rzei Ryn­ku. Adres: ul. Zam­ko­wa. Doj­ście ze sta­cji PKP zaj­mu­je oko­ło 15 mi­nut.

Niewielki parking przy Ryn­ku (ul. War­szaw­ska, w po­bli­żu wej­ścia do Mu­ze­um Bu­dow­ni­ctwa Lu­do­we­go).

LITERATURA

1. P. Gotówko: Ro­ta­cje oso­bo­we w Za­ko­nie Krzy­żac­kim w Pru­sach mię­dzy prze­nie­sie­niem sie­dzi­by Wiel­kie­go Mi­strza do Mal­bor­ka a bi­twą pod Grun­wal­dem, Ko­mu­ni­ka­ty Ma­zur­sko-War­miń­skie 3/2023
2. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
3. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
5. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Agencja CB 2000
6. A. Wagner: Murowane budowle obronne w Polsce X-XVIIw., Bellona 2019

W pobliżu:
Olsztyn - zamek kapituły warmińskiej z XIV w., 24 km
Nidzica - zamek prokuratorski z XIV w., 27 km
Ostróda - zamek krzyżacki z XIV w., 27 km
Dąbrówno - relikty zamku wójtów krzyżackich z XV w., 28 km
Działdowo - zamek wójtowski z XIV w., przebudowany, 39 km
Lubawa - relikty zamku biskupiego z XIV w., 39 km
Barczewo - zamek (skrzydło) kapituły warmińskiej z XIV w., przebudowany, 41 km

tekst: 2024
fotografie: 2019
© Jacek Bednarek