XIV-WIECZNA SUSZARNIA SŁODU, STODOŁA LUB SPICHLERZ NA ZAMKU ŚREDNIM
WYKONANA W 2002 ROKU FOTOGRAFIA POSIADA JUŻ WARTOŚĆ HISTORYCZNĄ,
PONIEWAŻ W 2007 ROKU BUDYNEK TEN ULEGŁ ZAWALENIU
amek w Pokrzywnie zbudował zakon krzyżacki prawdopodobnie w latach 30. XIII wieku, choć w opinii niektórych historyków pierwsze zabudowania w tym miejscu wznieśli cystersi. W początkowej fazie funkcjonowania miał on formę prymitywnej drewniano-ziemnej fortalicji określanej mianem Engelsberg - Mons Angelorum (Góra Aniołów). Z roku 1278 pochodzą informacje o pierwszym komturze Pokrzywna, Henryku Brabantusie i przypuszczalnie pod jego administracją rozpoczęto inwestycję związaną z budową znacznie większego, murowanego założenia. Ze względów bezpieczeństwa w pierwszej kolejności przystąpiono do stawiania murów obwodowych, a następnie do kolejnych fragmentów muru sukcesywnie dostawiano wewnętrzną zabudowę. Prace te zajęły budowniczym blisko pół wieku. Pokrzywno pełniło funkcję siedziby komturstwa do roku 1416, do śmierci ostatniego komtura Fryderyka von Zollern. Później warownię i przylegający do niej folwark włączono do wójtostwa w Rogoźnie. Na zamku Engelsberg przebywał odtąd tylko zakonny piwniczy (Kellermeister) zarządzający miejscowym browarem i gospodarstwem rolnym.
GOTYCKI PORTAL BRAMNY NA XIX-WIECZNEJ RYCINIE, "DIE BAU- UND KUNSTDENKMALER DES KREISES GRAUDENZ"
N
ieco wcześniej, bo kilka miesięcy przed bitwą pod Grunwaldem ten niewielki pod względem organizacyjnym i terytorialnym zespół obronny mógł poszczycić się znacznym zapasem mobilizacyjnym, przygotowanym z myślą o toczącej się już wojnie. W spiżarniach konwentu trzymano wówczas m.in. 16 beczek śledzi, 2 beczki dorszy, 3000 połci mięsa, 6000 serów, 44 beczki soli i kilka ton zboża. Na terenie komturii dla potrzeb zakonu hodowano 180 sztuk bydła, 240 świń, 1600 owiec oraz około 400 koni, w tym kilkanaście bojowych. W porównaniu do możliwości aprowizacyjnych sytuacja obronna zamku wyglądała już o wiele skromniej - w zbrojowni znajdowały się zaledwie 24 pancerze, 38 hełmów i 24 kusze. Po bitwie, w której zginął komtur Pokrzywna Burchard von Wobecke, warownię zdobyły wojska polskie, ale już w następnym roku znalazła się ona ponownie we władaniu Krzyżaków. Usunęli oni szkody spowodowane polską okupacją twierdzy i przystąpili do rozbudowy jej systemu obronnego, na potrzeby której zakupiono duże ilości żelaza i wapna oraz 14 tysięcy cegieł.
BRAMA PROWADZĄCA DO DAWNEGO ZAMKU W POKRZYWNIE, FOTOGRAFIA Z 1906 ROKU (WYŻEJ) I Z OKRESU MIĘDZYWOJNIA
A TAK TEN FRAGMENT ZAMKU WYGLĄDAŁ W 2002 ROKU
W
łasnością zakonu obiekt pozostawał do wybuchu wojny trzynastoletniej w 1454 roku, kiedy zajęły go zbuntowane oddziały Związku Pruskiego. Na mocy porozumień drugiego pokoju toruńskiego w roku 1466 Pokrzywno wraz z całą ziemią chełmińską zostało przyłączone do Polski i aż do pierwszego rozbioru w 1772 roku było siedzibą polskich starostów. W 1611 spłonęła zamkowa kaplica, którą cztery lata później odbudował ówczesny starosta Ludwik Mortęski. Około roku 1630 na terenie warowni zamieszkały siostry norbertanki z Żukowa. Niedługo potem Szwedzi zdobyli i spalili zamek, a kaplicę sprofanowali. I choć później ponownie go odbudowano, to gmach ten już nigdy nie wrócił do kondycji sprzed lat. Za rządów władz pruskich na wpół zrujnowaną budowlę sprzedano niejakiemu Keyserowi, który rozpoczął jej wyburzanie z przeznaczeniem na budowę drogi. Działania te wprawdzie zostały wstrzymane po interwencji biskupa chełmińskiego Baiera, ale już w 1789 roku wichura częściowo zniszczyła kaplicę, co dało pretekst do kontynuowania rozbiórki. W 1934 polskie władze konserwatorskie uznały ruiny za zabytek, jednakże w 1965 roku przebudowa drogi doprowadziła do wyburzenia zabudowań przylegających do południowej partii murów. Pierwsze prace zabezpieczające podjęto tutaj w roku 1967.
amek w Pokrzywnie należy do najstarszych krzyżackich założeń obronnych na ziemi chełmińskiej. W jego rzucie widoczna jest zależność od warunków topograficznych i rozplanowania wcześniejszego grodu. Budowlę wzniesiono na wzgórzu otoczonym z trzech stron wodami rzeczki Maruszy i bezimiennego wąskiego strumienia. Wzgórze sąsiadowało z traktem prowadzącym z pobliskiego Radzynia do Grudziądza, co podnosiło strategiczną rolę warowni. Zespół składał się z zamku właściwego oraz dwóch usytuowanych od północnego wschodu przedzamczy. Zamek górny, założony na planie nieregularnego siedmioboku, wzniesiony został z cegły i głazów narzutowych zaprawionych wapnem. Składał się on z pięciu lub sześciu skrzydeł i wieży bramnej. Wjazd na jego teren prowadził przez umocnione podzamcze, most zwodzony oraz ubezpieczaną murowanym przedbramiem basztę bramną. Skrzydło wschodnie zajmowały pomieszczenia reprezentacyjne: refektarz i kapitularz. W obrębie zamku konwentualnego mieściły się również: dormitorium, infirmeria dla starych i chorych braci, łaźnia, piekarnia, spiżarnia oraz kuchnia. Od południowego wschodu przylegał do domu mieszkalnego zachowany obecnie do wysokości korony murów drugiej kondygnacji budynek bramny z izbą wrotnego.
PLAN ZAMKU WYSOKIEGO WG CONRADA STEINBRECHTA
P
odzamcze wewnętrzne, zwane też zamkiem średnim, odseparowane było od zewnątrz fosą z mostem zwodzonym i murami obwodowymi, w których ciągu być może wznosiła się wieża bramna. Przestrzeń tą zajmowały budynki mieszkalne i gospodarcze, browar oraz częściowo zachowany do dziś duży, trójkondygnacyjny budynek (spichlerz, stodoła, suszarnia słodu?) ze strzelnicami na zewnątrz i w kierunku podzamczy. Na wschód od zamku średniego mieściło się podzamcze zewnętrzne - założony na planie nieregularnym rozległy zespół, w którego obrębie umiejscowiono dodatkowe zabudowania gospodarcze.
PLAN ZAMKU W POKRZYWNIE, "DIE BAU- UND KUNSTDENKMAELER DES KREISES GRAUDENZ" 1894:
1. ZAMEK WYSOKI, 2. PODZAMCZE WEWNĘTRZNE, 3. PODZAMCZE ZEWNĘTRZNE
o czasów współczesnych zachowały się znaczne partie murów podzamczy, charakterystyczny, zrekonstruowany XIV-wieczny ostrołukowy portal wjazdowy, stanowiący niegdyś czoło długiego przedbramia, oraz ruina spichrza/stodoły. W ziemi przy północnym murze zamku średniego widoczna jest sklepiona piwnica (częściowo zasypana), na której jeszcze w latach 60-ych XX wieku stał budynek mieszkalny. W obrębie zamku górnego przetrwała wieża bramna, pozostałości przedbramia i murów skrzydła wschodniego oraz północnego, a także skromne fragmenty murów pozostałych skrzydeł. Pod nimi zachowały się połączone ze sobą sklepione piwnice. Lustracja królewska z 1765 stwierdziła istnienie murowanych tuneli: ...są też i lochy murowane [...] przez kilkoro staj wzdłuż dla potrzebnych naonczas wojujących Krzyżaków wycieczki w niektórych miejscach zrujnowane wielce zapadłe, w drugich zaś jeszcze dobre. Położenie tuneli jest obecnie nieznane. Ruina znajduje się w rękach prywatnych. Wstęp wzbroniony, choć technicznie możliwy.
RUINA ZAMKU WYSOKIEGO WIOSNĄ I LATEM GINIE W PORASTAJĄCEJ JĄ ZIELENI
DOJAZD
P
okrzywno leży przy drodze nr 534 z Grudziądza do Radzynia Chełmińskiego. Ruina znajduje się we wschodniej części wsi, po lewej stronie drogi (jadąc w kierunku Grudziądza). Przy drodze, na zakręcie
mały dziki placyk, na którym możemy zostawić samochód. (mapa zamków)
LITERATURA
1. W. Antkowiak, P. Lamparski: Zamki i strażnice krzyżackie..., Graffiti BC 1999
2. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
3. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
5. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Agencja CB 2000
RAZ JESZCZE SPICHLERZ LUB STODOŁA NA ZAMKU ŚREDNIM, STAN PRZED ZAWALENIEM
W pobliżu: Radzyń Chełmiński - ruina zamku komturów krzyżackich z XIII/XIV w., 7 km Grudziądz - pozostałości zamku komturów krzyżackich z XIII w., 10 km
Rogoźno - ruina zamku krzyżackiego z XIII w., 15 km Wąbrzeźno - pozostałości zamku biskupiego z XIV w., 20 km