BARANÓW SANDOMIERSKI

BARCIANY

BARDO ŚLĄSKIE

BĄKOWA GÓRA

BESIEKIERY

BĘDZIN

BIERUTÓW

BIESTRZYKÓW

BOBOLICE

BOBROWNIKI

BODZENTYN

BOLESTRASZYCE

BOLKÓW

BORYSŁAWICE ZAMKOWE

BROCHÓW

BRODNICA

BRZEG

BUKOWIEC

BYDLIN

BYSTRZYCA KŁODZKA

CHĘCINY

CHOJNICA

CHOJNIK

CIECHANÓW

CIESZÓW

CIESZYN

CZARNY BÓR

CZERNA

CZERNINA

CZERSK

CZĘSTOCHOWA

CZOCHA

CZORSZTYN

ĆMIELÓW

DĄBROWA

DĄBRÓWNO

DRZEWICA

DZIAŁDOWO

DZIERZGOŃ

FREDROPOL (KORMANICE)

GDAŃSK

GIŻYCKO

GLIWICE

GŁOGÓW

GNIEW

GNIEWOSZÓW Z.SZCZERBA

GOLUB-DOBRZYŃ

GOŁAŃCZ

GOLCZEWO

GOŁUCHÓW

GOŚCISZÓW

GÓRA

GRODZIEC

GRÓDEK

GRUDZIĄDZ

GRZĘDY

GRZMIĄCA z.ROGOWIEC

HOMOLE

IŁŻA

INOWŁÓDZ

JANOWICE WIELKIE z.BOLCZÓW

JANOWIEC

JAWOR

JEZIORO GÓRECKIE

KAMIENIEC ZĄBKOWICKI

KAMIENNA GÓRA

KARPNIKI

KAZIMIERZ DOLNY

KĘTRZYN

KĘTRZYN - KOŚCIÓŁ

KIELCE

KLICZKÓW

KŁODZKO

KOŁO

KONARY

KONIN-GOSŁAWICE

KORZKIEW

KOWALEWO POMORSKIE

KOŹMIN WLKP.

KÓRNIK

KRAKÓW

KRAPKOWICE

KRAPKOWICE - OTMĘT

KRASICZYN

KRĘPCEWO

KRUSZWICA

KRZYŻNA GÓRA

KRZYŻTOPÓR

KSIĄŻ WIELKI

KUROZWĘKI

KWIDZYN

LEGNICA

LIDZBARK WARMIŃSKI

LIPA

LUBIN

LUTOMIERSK

ŁAGÓW

ŁĘCZYCA

ŁOWICZ

MAJKOWICE

MALBORK

MAŁA NIESZAWKA

MIĘDZYLESIE

MIĘDZYRZECZ

MIRÓW

MOKRSKO

MOSZNA

MSTÓW

MUSZYNA

MYŚLENICE

NAMYSŁÓW

NIDZICA

NIEDZICA

NIEMCZA

NIEMODLIN

NIEPOŁOMICE

NOWA RUDA

NOWY SĄCZ

NOWY WIŚNICZ

ODRZYKOŃ

OGRODZIENIEC (PODZAMCZE)

OJCÓW

OLEŚNICA

OLSZTYN (JURA)

OLSZTYN (WARMIA)

OLSZTYNEK

OŁAWA

OŁDRZYCHOWICE KŁODZKIE

OPOCZNO

OPOLE GÓRKA

OPOLE OSTRÓWEK

OPORÓW

OSSOLIN

OSTRĘŻNIK

OSTRÓDA

OSTRÓW LEDNICKI

OTMUCHÓW

PABIANICE

PANKÓW

PASTUCHÓW

PIESKOWA SKAŁA

PIOTRKÓW TRYBUNALSKI

PIOTRKÓW-BYKI

PIOTROWICE ŚWIDNICKIE

PŁAKOWICE

PŁOCK

PŁONINA

PŁOTY

PODZAMCZE z.OGRODZIENIEC

PODZAMCZE PIEKOSZOWSKIE

POKRZYWNO

POŁCZYN-ZDRÓJ

POZNAŃ

PRABUTY

PROCHOWICE

PROSZÓWKA z.GRYF

PRZEMYŚL

PRZEWODZISZOWICE

PSZCZYNA

PTKANÓW

PYZDRY

RABSZTYN

RACIĄŻEK

RADŁÓWKA

RADOM

RADZIKI DUŻE

RADZYŃ CHEŁMIŃSKI

RAJSKO

RAKOWICE WIELKIE

RATNO DOLNE

RAWA MAZOWIECKA

RESKO

ROGÓW OPOLSKI

ROŻNÓW ZAMEK DOLNY

ROŻNÓW ZAMEK GÓRNY

RYBNICA

RYBNICA LEŚNA

RYCZÓW

RYDZYNA

RYTWIANY

RZĄSINY

SANDOMIERZ

SANOK

SIEDLĘCIN

SIEDLISKO

SIERADZ

SIERAKÓW

SIEWIERZ

SMOLEŃ

SOBKÓW

SOBOTA

SOCHACZEW

SOSNOWIEC

SREBRNA GÓRA

STARA KAMIENICA

STARE DRAWSKO

STARY SĄCZ

STRZELCE OPOLSKIE

SULEJÓW

SZAMOTUŁY

SZCZECIN

SZTUM

SZUBIN

SZYDŁÓW

SZYMBARK

ŚCINAWKA GÓRNA

ŚWIDWIN

ŚWIEBODZIN

ŚWIECIE n.WISŁĄ

ŚWIECIE k.LEŚNEJ

ŚWINY

TORUŃ

TORUŃ z.DYBÓW

TUCZNO

TYNIEC

UDÓRZ

UJAZD k.TOMASZOWA

UJAZD KRZYŻTOPÓR

UNIEJÓW

URAZ

WAŁBRZYCH z.KSIĄŻ

WAŁBRZYCH z.STARY KSIĄŻ

WAŁBRZYCH z.NOWY DWÓR

WARSZAWA z.KRÓLEWSKI

WARSZAWA z.UJAZDOWSKI

WĄBRZEŹNO

WENECJA

WĘGIERKA

WĘGORZEWO

WIELICZKA

WIELKA WIEŚ

WIERZBNA

WITKÓW

WLEŃ

WOJNOWICE

WOJSŁAWICE

WROCŁAW

WROCŁAW LEŚNICA

WYSZYNA

ZAGÓRZ

ZAGÓRZE ŚLĄSKIE

ZAŁUŻ

ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE

ZBĄSZYŃ

ZŁOTORIA k.TORUNIA

ŹRÓDŁA

ŻAGAŃ

ŻARY

ŻELAZNO

ŻMIGRÓD

WIEŻA KLIMEK, ZREKONSTRUOWANY ELEMENT ARCHITEKTURY OBRONNEJ ZAMKU W GRUDZIĄDZU
ŹRÓDŁO: WIKIPEDIA

DZIEJE ZAMKU

P

oczątki krzyżackiego osadnictwa w Grudziądzu historycy da­tu­ją na rok 1231. Je­de­na­ście lat póź­niej w po­bli­żu osa­dy, nad brze­giem je­zio­ra Rządz, wspie­ra­ni przez woj­ska księ­cia po­mor­skie­go Świę­to­peł­ka Pru­so­wie star­li się z od­dzia­ła­mi krzy­żac­ki­mi, za­da­jąc im ogro­mne stra­ty sza­co­wa­ne (wed­ług ma­ło wia­ry­god­nych źró­deł) na 1500 po­le­głych po stro­nie za­ko­nu. Za­ło­ga po­blis­kie­go gro­du nie przy­szła z po­mo­cą dzie­siąt­ko­wa­nym woj­skom, co mo­że świad­czyć o tym, że al­bo by­ła ona nie­zbyt licz­na, al­bo gród był już znisz­czo­ny i opusz­czo­ny, lub po pro­stu jesz­cze go nie zbu­do­wa­no. Na pod­sta­wie now­szych ba­dań część his­to­ry­ków pre­zen­tu­je po­gląd, że krzy­ża­cy po­ja­wi­li się w Gru­dzią­dzu do­pie­ro w po­ło­wie XIII stu­le­cia. Wcze­śniej o­sa­da na­le­żeć mia­ła do bi­sku­pa mi­syj­ne­go Prus Chris­tia­na, a na­stęp­nie do ar­cy­bi­sku­pa Al­ber­ta Suer­beera, z ini­cja­ty­wy któ­rych wznie­sio­no pier­wsze mu­ro­wa­ne u­moc­nie­nia, wy­ko­rzy­sta­ne póź­niej przez u­rzęd­ni­ków za­kon­nych do bu­do­wy włas­nej wa­row­ni. Kil­ka­na­ście lat po za­koń­cze­niu pier­wszej woj­ny ze Świę­to­peł­kiem u­sta­no­wio­no w Gru­dzią­dzu kom­tu­rię i przy­pusz­czal­nie w la­tach 1250-60 roz­po­czę­to sta­wia­nie mu­rów zam­ku o­bron­ne­go. W 1255 ro­ku na te­re­nie gro­du od­by­ło się zgro­ma­dze­nie bi­sku­pów z ca­łych Prus zwo­ła­ne ce­lem upo­rząd­ko­wa­nia sy­tu­acji fi­nan­so­wej i sta­nu po­sia­da­nia po­szcze­gól­nych die­ce­zji - wte­dy też bi­skup po­me­zań­ski Er­nest prze­ka­zał o­sa­dę krzy­ża­kom i prze­niósł swo­ją sie­dzi­bę do Kwi­dzy­na. Bu­do­wa wa­row­ni trwa­ła przy­pusz­czal­nie do ro­ku 1299, gdy u­koń­czo­no pra­ce przy zam­ko­wej ka­pli­cy. Pod­czas woj­ny z Wła­dy­sła­wem Ło­kiet­kiem wła­śnie z Gru­dzią­dza wiel­ki mistrz Wer­ner von Or­selh do­wo­dził o­bro­ną pań­stwa za­kon­ne­go. W 1338 ro­ku na sku­tek o­bsu­nię­cia się skar­py po dłu­go­trwa­łych desz­czach i po­wo­dzi za­wa­li­ło się za­cho­dnie skrzy­dło zam­ku, któ­re póź­niej od­bu­do­wa­no.

WIEŻA KLIMEK PRZED REKONSTRUKCJĄ, 2010

P

odczas bitwy pod Grunwaldem zginęła większość do­stoj­ni­ków za­kon­nych, wśród nich kom­tur gru­dziądz­ki Wil­helm Haf­fen­stein. Nie­dłu­go po tym wy­da­rze­niu na zam­ku u­wię­zio­no Mi­ko­ła­ja z Ryń­ska, cho­rą­że­go cho­rąg­wi Zie­mi Cheł­miń­skiej i uczest­ni­ka pa­mięt­ne­go star­cia, któ­re­go krzy­ża­cy ob­wi­nia­li o zbyt wcze­sne zwi­nię­cie cho­rąg­wi na znak za­prze­sta­nia wal­ki. Mi­ko­łaj zo­stał pod­stęp­nie schwy­ta­ny przez ry­ce­rza Hen­ry­ka Hol­ta z Li­pień­ka, na­stęp­nie prze­wie­zio­ny do Gru­dzią­dza i po trwa­ją­cych trzy dni tor­tu­rach - ścię­ty. Wcze­śniej jed­nak mia­sto prze­szło na krót­ki o­kres w rę­ce pol­skie i w tym cza­sie przez dwa mie­sią­ce fun­kcję sta­ro­sty peł­nił tu­taj wiel­ko­pol­ski ry­cerz Moś­cic ze Stę­sze­wa. W prze­de­dniu woj­ny trzy­na­sto­let­niej (1454-66), wo­bec ro­sną­ce­go nie­za­do­wo­le­nia miesz­czan, krzy­ża­cy pre­wen­cyj­nie wzmoc­ni­li za­mek. Gru­dziądz był w tym cza­sie miej­scem zja­zdów an­ty­krzy­żac­kie­go Związ­ku Prus­kie­go, któ­re­go człon­ko­wie spo­rzą­dzi­li li­stę krzywd, ja­kich lud­ność cy­wil­na do­zna­ła od za­ko­nu. Jed­na z nich od­no­si­ła się rów­nież do za­ło­gi gru­dziądz­kiej - sta­wia­no jej nie­zro­zu­mia­ły dziś za­rzut, iż je­den pan za­kon­ny zwa­ny Ca­me­ra­ver wła­żąc na dach za­bił się. W dniu 4. lu­te­go 1454 Zwią­zek Prus­ki wy­po­wie­dział po­słu­szeń­stwo pań­stwu krzy­ża­ckie­mu, a czte­ry dni póź­niej po­wstań­cy zdo­by­li za­mek i po­mi­mo póź­niej­szych prób je­go od­bi­cia ten do koń­ca woj­ny po­zo­stał naj­pierw w rę­kach zwią­zku, a na­stęp­nie pod za­rzą­dem sta­ro­stów, by w ro­ku 1466 na mo­cy u­sta­leń dru­gie­go po­ko­ju to­ruń­skie­go przejść pod trwa­łe pa­no­wa­nie pol­skie. Ja­ko sie­dzi­ba sta­ro­stwa za­mek goś­cił mię­dzy in­ny­mi Zyg­mun­ta Au­gu­sta, Wła­dy­sła­wa IV, Ste­fa­na Ba­to­re­go czy Ja­na III So­bie­skie­go. Z wro­gim przy­ję­ciem spo­tkał się Zyg­munt III Wa­za, któ­ry w 1587 ro­ku w cza­sie po­dró­ży na ko­ro­na­cję ze Szwe­cji do Kra­ko­wa wraz ze swo­ją sio­strą An­ną za­mie­rzał tu­taj spę­dzić noc­leg. Mo­nar­cha ten bez prze­szkód na­to­miast ba­wił na zam­ku w dniu 17 ma­ja 1623. Je­go wi­zy­ta ko­szto­wa­ła wte­dy mia­sto po­nad 500 grzy­wien, z cze­go na sa­mo tyl­ko wi­no wy­da­no po­noć 322 grzy­wny, czy­li rów­no­war­tość 65 kg sre­bra!

WIDOK ZAMKU OD ZACHODU W PIERWSZEJ POŁOWIE XVII WIEKU NA AKWARELI A. BOOTA

Ten zamek leży nad Wisłą na górze murami staro świeckiemi ob­wie­dzio­ny jesz­cze od Krzy­ża­ków An­no 1299 eri­go­wa­ny do któ­re­go wjazd od po­łu­dnia przez mia­sto. Bra­ma pier­wsza od mia­sta mu­ro­wa­na wro­ta pod­wój­ne drze­wnia­ne na za­wia­sach że­laz­nych z ku­ną y kłód­ką na łań­cu­chu do za­my­ka­nia. Ku dru­giej bra­mie po pra­wej rę­ce ciąg­nie się mur wy­so­ki, a po le­wej rę­ce wy­pa­dło mu­ru od Wi­sły łok­ci 66. To miej­sce jest szta­che­ta­mi za­gro­dzo­ne. Wszed­łszy na dzie­dzi­niec od dru­giej bra­my na pra­wey rę­ce stoi stay­nia y wo­zo­wnia prze­mu­ro­wa­na pod jed­nym da­chem przy­kry­ta da­chów­ką gó­ry ma­jąc na zło­że­nie sia­na na któ­re gó­ry wscho­dy z dzie­dziń­ca idą. Do tey stay­ney y wo­zo­wni­cy wro­ta do oboj­ga po­dwój­ne na za­wia­sach z ha­ka­mi że­laz­nych z ku­na­mi do za­my­ka­nia że­laz­ny­mi. W stay­ni po­dło­gi y żło­by po obu stro­nach do­bre. Na tey stay­ni y wo­zo­wni dach po­trze­bu­je re­pa­ra­cyj (...)

Z dziedzińca po prawej stronie pod wschodami drzwi proste za­my­ka­ją się na kłód­ke, tam jest ko­mór­ka dla więź­niów. Dru­gei drzwi pro­ste mo­że na klat­kę za­my­kać y tam Ko­mór­ka jest, wniej po­dło­ga już zła, ok­na nie masz tyl­ko kra­tka że­laz­na ale sta­ra. Trze­cie drzwi na za­wia­sach y ha­kach, wrze­ciądz do zam­knię­cia, tam jest spi­żar­nia, ok­na o czte­rech kwa­te­rach dwa ale jed­no z nich stłu­czo­ne, te ok­na bez za­wias­ków. Czwar­te drzwi na za­wia­sach y za­mek pro­sty z klu­czem do skle­pu, idzie ten sklep pod ka­pli­ce, scho­dy do nie­go są do­bre w ok­nach prę­ty że­laz­ne. W tym skle­pie jest dru­gi skle­pik mu­ro­wa­ny, drzwi u nie­go na za­wia­sach y wrze­ciądz, mo­że się na kłód­ke zam­knąć. W dru­giej ścian­ce są drzwi sta­re na za­wia­sach y ha­kach do­brych y wrze­ciądz mo­że się na kłód­ke za­my­kać, tam jest gmach to jest sta­ra kuch­nia, w niej ko­min wiel­ki wpro­wa­dzo­ny, okien nie masz tyl­ko ra­my od nich od dzie­dziń­ca. Za tą sta­rą kuch­nią jest w dru­gim gma­chu pie­kar­nia, drzwi nie masz tyl­ko ko­min wiel­ki y piec pie­kar­ny. W czwar­tej ścia­nie kuch­nia przy­mu­ro­wa­na do niej drzwi na za­wia­sach, ha­kach, klam­ka y wrze­ciądz do zam­knię­cia ale drzwi sta­re, ko­min wiel­ki, ogni­sko z przy­mur­ka­mi dla wy­go­dy ku­char­ski to al­ias jest w sie­ni. Pod tą kuch­nią sklep ciem­ny bez okien y scho­dów nie masz a w iz­bie tey ku­chen­ny za­ry­wa się, skle­pie­nie te­goż skle­pu. Okien w tej ku­chni je­de­na­ście bez za­wias­ków y kiet­ków, nie otwie­ra­ją się, te ok­na do­bre, tyl­ko szyb kil­ka w nich stłu­czo­nych.

Za kuchnią w rogu wieża okrągła wysoka zowie się Klimek. Przyj­ście do nie­go z te­lu w mu­rze drzwi na za­wia­sach, wrze­ciądz y sko­bel do zam­knię­cia kłód­ką, tam wscho­dy mu­ro­wa­ne, któ­re wy­cho­dzą na za­mek do ko­ła, a z mu­ru do Klim­ka mo­stek jesz­cze do­bry ale się sta­rze­je. Do Klim­ka pier­wsze drzwi pro­ste na za­wia­sach y na kłód­ke zam­nię­cie, tam są ko­mór­ki za zam­knię­ciem na kłód­ki dla więź­niów. Da­chy na zam­ku złe miej­sca­mi, oso­bli­wie na e­ko­no­mia y nad gan­kiem przy ka­pli­cy pod czas desz­czów znacz­nie za­cie­ka­ją. Nad pa­ła­ca­mi da­chy do­bre. Dzie­dzi­niec zo­wie się Kę­pa jest bru­kiem ca­ły wy­ło­żo­ny, ale miej­sca­mi za­lazł wie­rzy­skiem y zie­mią. W środ­ku dzie­dziń­ca jest stud­nia ka­mien­na, głę­bo­ka, wo­da się nie­na­da­ją­ca do go­to­wa­nia, tyl­ko chło­dze­nia trun­ków y na ku­chen­ną po­trze­bę. Jest ta stud­nia o­bi­ta że ją za­my­kać mo­że, ale wierzch z de­sek sta­ry ruj­nu­je się. Ko­ło na ca­pach że­laz­nych sła­be. Na wal­cu li­na z ku­bla­mi dwie­ma, że­las­two na nich do­bre y łań­cu­chy przy kub­lach, to na­kry­cie do­brej re­pa­ra­cyji, al­bo ca­łe­go od­no­wie­nia po­trze­bu­je.

Lustracja Starostwa Grudziądzkiego, 1739

OBLĘŻENIE ZAMKU PRZEZ SZWEDÓW, FRAGMENT SZTYCHU E. DAHLBERGHA Z 1656 ROKU
S. PUFENDORF DE REBUS A CAROLO GUSTAVO GESTIS

W

czasie drugiej wojny ze Szwecją w kwiet­niu 1656 ro­ku Ka­rol Gus­taw X zor­ga­ni­zo­wał w Gru­dzią­dzu sie­dzi­bę szta­bu wo­jen­ne­go i umieś­cił głów­ną kwa­te­rę ar­mii szwedz­kiej, a pół ro­ku póź­niej za­mie­szka­ła tu­taj rów­nież je­go żo­na. W ro­ku 1659 po led­wie ty­go­dnio­wym o­blę­że­niu wa­row­nię za­ję­ły woj­ska pol­skie pod do­wódz­twem Je­rze­go Lu­bo­mir­skie­go. Po­la­cy o­strze­li­wa­li mia­sto i za­mek sto­su­jąc tak zwa­ne o­gni­ste bom­by, któ­re spo­wo­do­wa­ły roz­le­głe i groź­ne po­ż­ary - na ty­le sku­te­czne, że po czwar­tym ta­kim a­ta­ku gar­ni­zon szwe­dzki po­sta­no­wił o­two­rzyć bra­my mia­sta, prze­ka­zu­jąc stro­nie pol­skiej 30 dział i 2 moź­dzie­rze. Ustą­pi­li tak­że o­broń­cy zam­ku, któ­rzy pod­nie­śli bunt prze­ciw o­fi­ce­rom i wbrew roz­ka­zom za­prze­sta­li wal­ki. Pod­czas ko­lej­nej woj­ny w 1703 Szwe­dzi znisz­czy­li i obra­bo­wa­li zam­ko­we wnęt­rza, w tym ka­pli­cę, skąd wy­nie­śli cen­ne wy­po­sa­że­nie i na­czy­nia li­tur­gicz­ne. Sta­cjo­no­wa­nie w Gru­dzią­dzu wojsk róż­nych na­ro­do­wo­ści przy za­nie­cha­niu nie­zbęd­nych re­mon­tów do­pro­wa­dzi­ło za­mek do ru­iny. Po­mi­mo prac, ja­kich po 1765 ro­ku pod­jął się osta­tni sta­ro­sta hra­bia Au­gust Sta­ni­sław von der Holtz, pod ko­niec XVIII wie­ku wa­row­nia nie na­da­wa­ła się już do użyt­ko­wa­nia i w 1800 ro­ku zo­sta­ła o­pusz­czo­na.

MIASTO I ZAMEK OD ZACHODU W LATACH 1738-45 WEDŁUG G. F. STEINERA

W

dniu 6. kwietnia 1801 roku król pruski Fryderyk Wil­helm pod­pi­sał na­kaz roz­biór­ki mu­rów śred­nio­wiecz­ne­go zam­ku z prze­zna­cze­niem od­zys­ka­nej ce­gły na roz­bu­do­wę za­kła­du kar­ne­go i bu­do­wę no­wo­żyt­nej twier­dzy gru­dziądz­kiej. Po­wstrzy­ma­no się jed­nak od zbu­rze­nia wie­ży głów­nej. We­dług ro­man­tycz­nej le­gen­dy za jej po­zo­sta­wie­niem wsta­wi­ła się mał­żon­ka kró­la, w rze­czy­wi­sto­ści jed­nak przy­czy­ną za­cho­wa­nia te­go e­le­men­tu daw­nej wa­row­ni był brak środ­ków na roz­bi­ja­nie gru­bych i so­lid­nie spo­jo­nych mu­rów. Tym­cza­sem już w 1807 ro­ku znisz­cze­niu u­le­gła jej ko­ro­na, co by­ło wy­ni­kiem o­strza­łu do­ko­na­ne­go przez prus­ką ar­ty­le­rię, skie­ro­wa­ne­go na usta­wio­ne tam sta­no­wi­sko ognio­we, z któ­re­go Fran­cu­zi ra­zi­li po­łożoną nie­opo­dal cy­ta­de­lę. Za­gła­dę przy­nio­sła jej dru­ga woj­na świa­to­wa i to z rąk nie­miec­kich, gdy de­cy­zją do­wód­cy bry­ga­dy pan­cer­no-spa­do­chro­no­wej "Her­man Gö­ring" wie­żę wy­sa­dzo­no w po­wie­trze, aby u­trud­nić nad­cią­ga­ją­cym woj­skom so­wiec­kim wgląd we wła­sne po­zy­cje. Sil­na eks­plo­zja znisz­czy­ła wte­dy nie tyl­ko wie­żę, ale rów­nież po­zo­sta­ło­ści śred­nio­wiecz­nej za­bu­do­wy w jej naj­bliż­szym o­to­cze­niu.

ELEWACJA POŁUDNIOWA ZAMKU WG G. B. JACOBIEGO Z 1848 ROKU

NADBRZEŻE WIŚLANE NA FOTOGRAFII Z KOŃCA XIX WIEKU, W ODDALI WIEŻA KLIMEK

WIEŻA NA POCZTÓWCE Z DRUGIEJ DEKADY XX STULECIA

ARCHITEKTURA

Z

amek w Grudziądzu uchodził za jeden z naj­więk­szych w ca­łym pań­stwie za­kon­nym. Wy­bu­do­wa­no go na wzno­szą­cym się o­ko­ło 60 me­trów po­nad po­ziom Wi­sły wscho­dnim jej brze­gu, od­se­pa­ro­wa­nym od są­sia­du­ją­cych wznie­sień na­tu­ral­ny­mi pa­ro­wa­mi i głę­bo­kim sztucz­nym prze­ko­pem. W czę­ści pół­noc­nej mie­rzą­ce­go 170 me­trów dłu­go­ści i 70 me­trów sze­ro­ko­ści wzgó­rza sta­nął za­mek wy­so­ki, a w po­łu­dnio­wej roz­wi­nę­ło się przed­zam­cze. Za­mek wy­so­ki za­ło­żo­no na pla­nie nie­re­gu­lar­nym, gdzie skrzy­dła miesz­kal­ne o­ta­cza­ły we­wnę­trzny dzie­dzi­niec, któ­re­go pół­noc­no-za­cho­dni na­roż­nik zaj­mo­wa­ła wol­no sto­ją­ca wie­ża zwa­na Klim­kiem. Mia­ła ona kształt wal­ca o śred­ni­cy o­ko­ło 9 i wy­so­ko­ści od 20 do 30 me­trów, z wej­ściem u­sy­tu­owa­nym kil­ka­na­ście me­trów nad po­zio­mem grun­tu, do któ­re­go do­stać się mo­żna by­ło drew­nia­nym po­mo­stem prze­rzu­co­nym z ko­ro­ny mu­rów ob­wo­do­wych. Stąd w gó­rę wio­dły krę­te scho­dy ka­mien­ne po­pro­wa­dzo­ne w gru­bo­ści mu­ru do po­miesz­czeń zaj­mu­ją­cych trzy lub czte­ry kon­dy­gna­cje. Część wie­ży po­ni­żej wej­ścia, czy­li oko­ło po­ło­wę jej wy­so­ko­ści zaj­mo­wał szyb wię­zien­ny po­dzie­lo­ny mu­ro­wa­nym skle­pie­niem na dwie czę­ści. W sto­sun­ku do swo­jej śred­ni­cy bu­do­wla ta mia­ła bar­dzo gru­be mu­ry (3,2 me­tra), zbu­do­wa­ne z ce­gieł w wąt­ku wen­dyj­skim (sło­wiań­skim, star­szym) w niż­szych par­tiach i go­tyc­kim (no­wszym) w par­tiach szczy­to­wych. Ce­chy bu­do­wy Klim­ka ja­sno o­kre­śla­ją je­go fun­kcję: by­ła to tzw. wie­ża o­stat­niej o­bro­ny (berg­fried), słu­żą­ca nie­licz­nej, uprzy­wi­le­jo­wa­nej gru­pie o­sób za miej­sce schro­nie­nia w sy­tu­acji za­gro­że­nia. Na co dzień wy­ko­rzy­sty­wa­no ją do ob­ser­wa­cji i syg­na­li­za­cji, ja­ko wię­zie­nie, a być mo­że rów­nież a­dap­to­wa­no na po­trze­by ma­ga­zy­no­we. Brak a­na­lo­gii dla Klim­ka w przy­pad­ku in­nych krzy­żac­kich wa­row­ni w Pru­sach skła­nia do po­sta­wie­nia śmia­łej te­zy, że nie­ko­niecz­nie był on dzie­łem za­kon­nych bu­dow­ni­czych, i być mo­że po­wstał wcze­śniej, peł­niąc po­cząt­ko­wo fun­kcję dzwon­ni­cy koś­cio­ła ka­te­dral­ne­go za­ko­nu cys­ter­sów - pier­wszych wła­ści­cie­li Gru­dzią­dza.

WIEŻA KLIMEK NA PRZEDWOJENNYCH POCZTÓWKACH

G

łówne skrzydło zamkowe wzniesiono w części południowej. Obej­mo­wa­ło ono prze­jazd bram­ny i skła­da­ło z trzech kon­dy­gna­cji na­ziem­nych o­raz głę­bo­kich piw­nic. Par­ter po obu stro­nach bra­my mie­ścił skle­pio­ne iz­by go­spo­dar­cze; by­ły tu­taj też dwie ce­le wię­zien­ne. Wscho­dnią część pier­wsze­go pię­tra zaj­mo­wa­ła ka­pli­ca NMP, w któ­rej prze­cho­wy­wa­no in­te­re­su­ją­cą re­lik­wię - opra­wio­ną w sre­bro gło­wę św. Kry­sty­ny. Z ka­pli­cą od za­cho­du są­sia­do­wał ka­pi­tu­larz, a da­lej re­fek­tarz – ja­dal­nia kon­wen­tu. Dro­gą a­na­lo­gii mo­że­my za­ło­żyć, że naj­wyż­sza kon­dy­gna­cja peł­ni­ła funk­cje ma­ga­zy­no­wo-obron­ne. Pier­wsze pię­tro skrzy­dła za­chod­nie­go zaj­mo­wa­ły kom­na­ty go­ścin­ne, wśród nich naj­więk­sza iz­ba (z wi­do­kiem na rze­kę) prze­zna­czo­na dla wiel­kie­go mis­trza, gdy ten goś­cił na zam­ku. Kuch­nię i pie­kar­nię u­sy­tu­owa­no za­pew­ne w skrzy­dle pół­noc­nym. Cha­ra­kte­ry­stycz­na dla ar­chi­tek­tu­ry o­bron­nej pań­stwa krzy­żac­kie­go wie­ża la­try­no­wa po­pro­wa­dzo­na by­ła w kie­run­ku za­chod­nim, w stro­nę rze­ki. Cie­ka­wo­stką zam­ku gru­dziądz­kie­go jest fakt, że kom­tur nie mie­szkał w do­mu kon­wen­tu­al­nym, lecz w osob­nym bu­dyn­ku przed fron­tem skrzy­dła po­łu­dnio­we­go.

REKONSTRUKCJA ZAMKU W GRUDZIĄDZU WG A. WOLNIKOWSKIEGO

PLAN ZAMKU KRZYŻACKIEGO W GRUDZIĄDZU: 1. SKRZYDŁO POŁUDNIOWE, 2. SKRZYDŁO PÓŁNOCNE, 3. SKRZYDŁO ZACHODNIE, 4. WIEŻA KLIMEK, 5. GDANISKO, 6. MIEJSCE, W KTÓRYM STAŁ DOM KOMTURA, 7. FOSA ZAMKOWA, 8. PRZEDZAMCZE, 9. ZABUDOWANIA STAREGO MIASTA

STAN OBECNY

Z

dawnego założenia obronnego za­cho­wa­ły się prze­kształ­co­ne na po­cząt­ku XX stu­le­cia nie­licz­ne frag­men­ty mu­rów ob­wo­do­wych pod­zam­cza, fun­da­men­ty zam­ku wy­so­kie­go, a tak­że częś­cio­wo od­gru­zo­wa­na go­tyc­ka stud­nia. Pa­miąt­ka­mi po zam­ku są za­pew­ne tak­że trzy ka­mien­ne pła­sko­rzeź­by wmu­ro­wa­ne w za­chod­nią ścia­nę koś­cio­ła far­ne­go. W la­tach 2006-7 na gó­rze zam­ko­wej pro­wa­dzo­ne by­ły pra­ce, w wy­ni­ku któ­rych od­sło­nię­to przy­zie­mia i piw­ni­ce skrzy­deł mie­szkal­nych zam­ku wy­so­kie­go. W ko­lej­nej de­ka­dzie fun­da­men­ty Klim­ka zo­sta­ły nad­bu­do­wa­ne i dziś wie­ża po­now­nie gó­ru­je nad wzgó­rzem.

FRAGMENT MURU OBWODOWEGO Z DOBUDOWANYM W XIX WIEKU PSEUDOGOTYCKIM ŁUKIEM

DOJAZD

R

elikty zamku krzyżackiego po­ło­żo­ne są oko­­ło 300 me­trów na pół­noc od Ryn­ku Sta­re­go Mia­sta, na wiś­la­nej skar­pie, w par­ku. Sa­mo­chód naj­wy­god­niej za­par­ko­wać tuż przy rze­ce, na Alei Kró­lo­wej Jad­wi­gi (tzw. Par­king nad Wi­słą), a na­stęp­nie - pie­cho­tą – kie­ro­wać się na pół­noc, wzdłuż Wi­sły, mi­ja­jąc po dro­dze pięk­ne za­byt­ko­we spich­rze. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa ku­jaw­sko-po­mor­skie­go)

LITERATURA

1. W. Antkowiak, P. Lamparski: Zamki i strażnice krzyżackie ziemi chełmińskiej, 1999
2. K. Bielicki: Zamki województwa toruńskiego, KAW 1980
3. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
4. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
5. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
6. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Agencja CB 2000

WIDOK Z BŁONI NADWIŚLAŃSKICH NA ŚREDNIOWIECZNE SPICHRZE, W ODDALI GÓRA ZAMKOWA

BRAMA WODNA WYZNACZA POŁUDNIOWĄ GRANICĘ STAREGO MIASTA

W pobliżu:
Pokrzywno - ruina zamku krzyżackiego z XIII w., 10 km
Rogoźno - ruina zamku krzyżackiego z XIII w., 15 km
Radzyń Chełmiński - ruina zamku krzyżackiego z XIII w., 19 km
Nowe - zamek krzyżacki z XIV w., przebudowany, 26 km

WARTO ZOBACZYĆ:

Unikatowy w skali kraju zespół spich­rzy wznie­sio­nych w okre­sie od XIV do po­ło­wy XVIII stu­le­cia. Zbu­do­wa­no je na stro­mej skar­pie wi­śla­nej, stąd od uli­cy Spich­rzo­wej ma­ją dwie do trzech, a od stro­ny rze­ki pięć do sześ­ciu kon­dy­gna­cji. Współ­cze­śnie znaj­du­ją się w nich sa­le mu­ze­al­ne, pry­wat­ne mie­szka­nia, a część wciąż peł­ni fun­kcje ma­ga­zy­no­we.

Położony w południowo-wschodniej części za­bu­do­wy sta­ro­miej­skiej nie­wiel­ki Ry­nek o wy­mia­rach 54x70 me­trów. Ota­cza­ją go od­bu­do­wa­ne ze znisz­czeń dru­giej woj­ny świa­to­wej ma­lo­wni­cze ka­mie­nicz­ki sty­li­zo­wa­ne na ba­rok z re­pre­zen­ta­cyj­ny­mi szczy­ta­mi.

Gotycką kolegiatę p.w. św. Mikołaja z prze­ło­mu XIII i XIV wie­ku, uz­na­wa­ną za jed­ną z naj­star­szych na zie­mi cheł­miń­skiej. Wew­nątrz po­dzi­wiać mo­żna po­cho­dzą­cą z XIII wie­ku chrzciel­ni­cę ty­pu got­lan­dzkie­go, zdo­bio­ną smo­ka­mi i masz­ka­ro­na­mi, z ro­mań­ską cza­rą. Na uwa­gę za­słu­gu­ją dwie śre­dnio­wiecz­ne kro­piel­ni­ce gra­ni­to­we w kruch­cie i pod wie­żą. Ko­le­gia­ta stoi przy ul. Pro­stej, tuż przy spich­rzach.

Wzniesiony przy Rynku kościół pw. Franciszka Ksa­we­re­go z XVII stu­le­cia, wcho­dzą­cy daw­niej w skład ko­le­gium je­zu­ic­kie­go ufun­do­wa­ne­go przez wo­je­wo­dę Ja­na Dzia­łyń­skie­go. Wnę­trze świą­ty­ni ba­ro­ko­we, m.in. bo­ga­to rzeź­bio­ne oł­ta­rze, uz­na­ny za cu­dow­ny wi­ze­ru­nek św. Fran­cisz­ka Ksa­we­re­go o­raz ozdo­bio­ne mo­ty­wa­mi chiń­ski­mi am­bo­na i chór mu­zy­czny.

Charakterystyczną rzeźbę Flisaka stojącego po­środ­ku mo­sięż­nej fon­tan­ny, nie­co na po­łu­dnie od Bra­my Wod­nej. Obok fli­sa­ka skwer, a na nim ta­blicz­ki z naz­wa­mi uli­cy Gru­dziądz­kiej, któ­re by­ły lub na­dal są umiesz­czo­ne w in­nych mia­stach w Pol­sce i Eu­ro­pie.

tekst: 2010
fotografie: 2010
© Jacek Bednarek