ZAMEK W RYDZYNIE, WIDOK OD POŁUDNIOWEGO ZACHODU

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

P

ierw­szą, go­tyc­ką jesz­cze wa­row­nię w nad­gra­nicz­nej wsi Ry­dzy­na wzniósł kasz­te­lanKasztelan (łac. comes castellanus, komes grodowy, żupan) – urzędnik lokalny w średniowiecznej Polsce. Zajmował się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelanii. Podlegali mu chorąży, wojski, sędzia grodowy i włodarz. mię­dzy­rzec­ki, ry­cerz i za­u­fa­ny dwo­rza­nin Wła­dys­ła­wa Ja­gieł­ły Jan z Ry­dzy­ny i Czer­ni­ny (zm. 1423), przed­sta­wi­ciel zna­ne­go na Śląs­ku i w Cze­chach ro­du de Wer­bno. Wy­da­rze­nie to mia­ło miej­sce praw­do­po­do­bnie w pierw­szej ćwier­ci XV stu­le­cia, jed­nak naj­star­sze za­cho­wa­ne wzmian­ki na te­mat zam­ku po­cho­dzą z ro­ku 1466 i od­no­szą się do kra­dzie­ży kosz­tow­noś­ci, ja­kiej do­ko­nał miej­sco­wy bur­gra­biaBurgrabia (łac. burggrabius capitanei, dawniej także murgrabia) – urząd grodzki I Rzeczypospolitej, zastępca starosty grodowego. Jako zarządca zamku (łac. praefectus castrorum) czuwał nad powierzonym sobie zamkiem, dbając o bezpieczeństwo miasta. Jego kompetencje w wielu przypadkach pokrywały się z kompetencjami podstarościego. Burgrabia przeprowadzał egzekucję sądową, aresztował zakłócających sesje sądowe, chwytał przestępców. Od 1507 na mocy specjalnej konstytucji sejmowej do jego kompetencji należało pilnowanie bezpieczeństwa na drogach. na praw­nu­kach wspom­nia­ne­go wcześ­niej Ja­na. Ród Ry­dzyń­skich trwał w Ry­dzy­nie nie­mal do koń­ca XVII wie­ku wcho­dząc w tym cza­sie w róż­ne mał­żeń­sko-fi­nan­so­we ko­li­ga­cje z oko­licz­ną szlach­tą, przez co tra­cą­ca z wol­na na zna­cze­niu wa­row­nia wraz z mias­tecz­kiem sta­no­wi­ła w tym okre­sie współ­włas­ność Bło­ci­szew­skich, Ga­jew­skich o­raz Ciś­wic­kich, wśród nich naj­bar­dziej zna­nych przed­sta­wi­cie­li ro­dzi­ny: pa­na na zam­ku w Zbą­szy­niu Abra­ha­ma III Ciś­wic­kie­go (zm. 1643), a także jego syna Pio­tra (zm. 1676), se­kre­ta­rza kró­lew­skie­go, któ­ry prze­szedł do his­to­rii ja­ko or­ga­ni­za­tor wspa­nia­łych ilu­mi­na­cji na wieść o na­ro­dzi­nach kró­le­wi­cza Zyg­mun­ta Ka­zi­mie­rza Wa­zy.

ELEWACJA WSCHODNIA ZAMKU (WIDOK OD STRONY PARKU)

W

ro­ku 1658, to jest nie­dłu­go po wiel­kim po­ża­rze znisz­czo­ne­go przez od­dzia­ły szwedz­kie Lesz­na, część dóbr ry­dzyń­skich wy­ku­pił przed­sta­wi­ciel jed­ne­go z naj­zamoż­niej­szych ro­dów daw­nej Rze­czy­pos­po­li­tej hra­bia Bo­gu­sław Lesz­czyń­ski her­bu Wie­nia­wa (zm. 1659), ten sam, któ­ry kil­ka­naś­cie lat wcześ­niej za­nie­chał roz­po­czę­tej już bu­do­wy re­pre­zen­ta­cyj­ne­go pa­ła­cu w pod­war­szaw­skim Mi­la­no­wie (póź­niej­szym Wi­la­no­wie). Syn Bo­le­sła­wa - Ra­fał Lesz­czyń­ski (zm. 1703) na­był częś­ci po­zo­sta­łe wraz z mias­tem i sta­rym zam­kiem, a za­kup ten zbiegł się w cza­sie ze sprze­da­żą na­le­żą­cych do Lesz­czyń­skich oka­za­łych sie­dzib w Ba­ra­no­wie San­do­mier­skim o­raz Go­łu­cho­wie. Śred­nio­wiecz­na wa­row­nia ze swym cięż­kim, wy­bit­nie o­bron­nym cha­ra­kte­rem nie by­ła o­czy­wiś­cie w sta­nie spros­tać wy­szu­ka­nym gus­tom no­wych właś­ci­cie­li, za­pad­ła więc de­cyz­ja o roz­bu­do­wie, któ­rej pro­jekt i nad­zór nad ca­łoś­cią ro­bót po­wie­rzo­no o­so­bie Jó­ze­fa Szy­mo­na Be­lot­tie­go, nad­wor­ne­go ar­chi­tek­ta kró­lów: Ko­ry­bu­ta Wiś­nio­wiec­kie­go o­raz Ja­na III So­bies­kie­go.

ZAMEK I OFICYNY WIDZIANE Z ALEI SUŁKOWSKIEGO, POCZTÓWKA Z OKOŁO 1910 ROKU ORAZ WIDOK WSPÓŁCZESNY

W

wy­ni­ku prac pro­wa­dzo­nych w koń­co­wym e­ta­pie już nie pod kie­row­nic­twem Be­lot­tie­go, lecz spro­wa­dzo­ne­go z Rzy­mu Pom­peo Fer­ra­rie­go, u schył­ku XVII stu­le­cia pow­stał w Ry­dzy­nie im­po­nu­ją­cy zes­pół pa­ła­co­wy na­le­żą­cy w tym cza­sie do naj­o­ka­zal­szych gniazd mag­nac­kich w kra­ju, a w Wiel­ko­pol­sce zde­cy­do­wa­nie naj­więk­szy. Czte­ro­skrzyd­ło­we ba­ro­ko­we za­ło­że­nie z wew­nętrz­nym dzie­dziń­cem i czte­re­ma basz­ta­mi w na­ro­żach peł­ni­ło w la­tach 1704-1709 zasz­czyt­ną ro­lę re­zy­den­cji ro­do­wej Sta­nis­ła­wa Lesz­czyń­skie­go (zm. 1766), dwu­krot­ne­go kró­la Pol­ski wy­bra­ne­go przez szlach­tę z po­par­ciem Szwe­dów, a wbrew wo­li pa­nu­ją­cych do­tąd Sa­sów i ich stron­ni­ka Pio­tra Wiel­kie­go. Elek­cja ta do­pro­wa­dzi­ła do wy­bu­chu woj­ny, pod­czas któ­rej w 1707 woj­ska ro­syj­skie za­ję­ły wiel­ko­pol­skie do­bra no­we­go kró­la, a je­go sie­dzi­bę zde­was­to­wa­ły i częś­cio­wo spa­li­ły. Lesz­czyń­ski u­ciekł za gra­ni­cę po­zo­sta­wia­jąc gmach zam­ko­wy w opła­ka­nym sta­nie, o czym skrzęt­nie no­to­wa­no w Wi­zji - do­ku­men­cie spo­rzą­dzo­nym na o­ko­licz­ność prze­ję­cia re­zy­den­cji przez Au­gus­ta II Moc­ne­go: naj­więk­szy strach nad wiel­kim skle­pem, gdzie mur się psu­je, gdyż tam bar­dzo za­cie­ka, gdzie nie­dłu­go bez szko­dy nie bę­dzie, a broń Bo­że nie­szczęś­cia ja­kie­go. Do­raź­ne pra­ce za­bez­pie­cza­ją­ce pod­ję­to po 1715 ro­ku, jed­nak ich za­kres nie poz­wo­lił na peł­ną re­kon­struk­cję - pos­piesz­nie od­no­wio­ne nie­któ­re po­miesz­cze­nia zam­ku da­wa­ły sła­be tyl­ko od­bi­cie nie­daw­ne­go prze­py­chu i blas­ku.

DRZEWORYT Z WIZERUNKIEM ZAMKU, "PRZYJACIEL LUDU" 1834

ELEWACJA ZACHODNIA (WYŻEJ) I PÓŁNOCNA ZAMKU

W

1738 ro­ku Sta­nis­ław Lesz­czyń­ski po nie­u­da­nej re­e­lek­cji sprze­dał do­bra ry­dzyń­skie Alek­san­dro­wi Jó­ze­fo­wi Suł­kow­skie­mu her­bu Su­li­ma (zm. 1762), przed­sta­wi­cie­lo­wi niez­byt za­moż­nej szlach­ty spod Cie­cha­no­wa, któ­ry do­ro­bił się ma­jąt­ku na dwo­rze Au­gus­ta II peł­niąc tam funk­cję mi­nis­tra woj­ny i spraw wew­nętrz­nych. No­wy właś­ci­ciel za­trud­nił śląs­kie­go ar­chi­tek­ta Ka­ro­la Mar­ci­na Fran­tza, a ten w la­tach 1742-45 od­bu­do­wał znisz­czo­ną re­zy­den­cję i przys­to­so­wał ja do wy­ma­gań zle­ce­nio­daw­cy. W wy­ni­ku tych prac gmach o­trzy­mał ro­ko­ko­wą e­le­wa­cję, no­we da­chy i heł­my na basz­tach, uzys­ku­jąc wy­gląd zbli­żo­ny do współ­czes­ne­go. Po śmier­ci Alek­san­dra Suł­kow­skie­go po­siad­łość ry­dzyń­ską o­dzie­dzi­czył je­go syn Au­gust Kazimierz (zm. 1786), któ­ry po­wią­zał re­zy­den­cję o­sią kom­po­zy­cyj­ną z mias­tem. W prze­ci­wień­stwie do oj­ca nie trak­to­wał on jed­nak zam­ku ja­ko głów­nej sie­dzi­by ro­du; ten miał ra­czej sta­no­wić o je­go wy­so­kiej po­zy­cji ma­te­rial­nej i to­wa­rzys­kiej sta­jąc się jed­nym z naj­więk­szych o­środ­ków mag­nac­kich w Wiel­ko­pol­sce. Zna­ny z sze­ro­kich za­mi­ło­wań ar­tys­tycz­nych ksią­żę Suł­kow­ski stwo­rzył w Ry­dzy­nie bo­ga­tą ko­lek­cję ma­lar­stwa, por­ce­la­ny i rzeź­by o­par­tą na zbio­rach prze­ję­tych po przod­kach i wzbo­ga­co­ną o oka­zy przy­wie­zio­ne z licz­nych po­dró­ży po Eu­ro­pie. W ro­ku 1762 ufun­do­wał A­ka­de­mię Ry­cer­ską, ro­dzaj szko­ły ka­de­tów, a w ro­ku 1775 uzys­kał zgo­dę Sej­mu na u­two­rze­nie or­dy­na­cji ry­dzyń­skiejOrdynacja rodowa – rządzący się swoimi własnymi prawami dotyczącymi dziedziczenia majątek ziemski, posiadający swój własny statut (akt fundacyjny), zapobiegający rozdrobnieniu dóbr. Ordynacją zarządzał fideikomisarz, który nie był właścicielem majątku, lecz jego powiernikiem, a więc nie mógł nim swobodnie dysponować. Z reguły fideikomisarzem był najstarszy syn. Pozostałe rodzeństwo (dzieci właściciela-powiernika) nie dysponowały dobrami ziemskimi. Otrzymywało jedynie posag (córki) oraz odpowiednie wykształcenie (synowie). Wykształcenie i szlacheckie pochodzenie umożliwiało ubieganie się o państwowe lub wojskowe stanowiska. Na starość rodzeństwo mogło powrócić i przebywać w dobrach fideikomisu (swoista rodzinna emerytura). , os­tat­niej pow­sta­łej w nie­pod­le­głej Pol­sce.

WIDOK ZAMKU OD STRONY PÓŁNOCNEJ, WIZERUNEK XIX-WIECZNY

LITOGRAFIA E. RACZYŃSKIEGO, "WSPOMNIENIA Z WIELKOPOLSKI..."

N

a wy­pa­dek wy­gaś­nię­cia ro­du ca­ły ma­ją­tek miał przy­paść Ko­mi­sji Edu­ka­cji Na­ro­do­wej, któ­rej Au­gust Suł­kow­ski był człon­kiem. Tak się jed­nak nie sta­ło i po je­go śmier­ci do­bra Suł­kow­skich trafiły w ręce Alek­san­dra An­to­nie­go (zm. 1786), za­miesz­ka­łe­go w Wied­niu ge­ne­ra­ła wojsk ce­sar­skich. Alek­san­der prze­żył star­sze­go bra­ta o za­led­wie kil­ka mie­się­cy, a że i on zmarł bez­po­tom­nie, spad­ko­bier­cą ro­dzin­nej for­tu­ny zos­tał naj­młod­szy z ro­dzeń­stwa wo­je­wo­da ka­lis­ki An­to­ni Suł­kow­ski (zm. 1796). Za cza­sów ko­lej­ne­go, czwar­te­go or­dy­na­ta An­to­nie­go Paw­ła Suł­kow­skie­go (zm. 1836), na­czel­ne­go wo­dza wojsk pol­skich Księs­twa War­szaw­skie­go, Ry­dzy­na przes­ta­ła być mias­tem pry­wat­nym, w do­dat­ku na pod­sta­wie za­rzą­dze­nia za­bor­czych władz prus­kich u­własz­czo­no chło­pów miesz­ka­ją­cych na pod­leg­łych jej ad­mi­nis­tra­cyj­nie zie­miach. De­cyz­je te mia­ły is­tot­ny wpływ na po­gor­sze­nie się sy­tu­a­cji fi­nan­so­wej ro­dzi­ny nad­we­rę­żo­nej po­kaź­ny­mi dłu­ga­mi, z któ­rych część pow­sta­ła w wy­ni­ku kre­dy­tów za­ciąg­nię­tych na zmia­nę wys­tro­ju po­miesz­czeń zam­ku i przek­ształ­ce­nie o­gro­dów w ro­man­tycz­ny park kra­jo­bra­zo­wy w sty­lu an­giel­skim. Za­miesz­ku­ją­cych w Ry­dzy­nie An­to­nie­go Paw­ła Suł­kow­skie­go i je­go żo­nę Ewę z Kic­kich czę­sto od­wie­dza­li w tym cza­sie przed­sta­wi­cie­le pol­skiej in­te­li­gen­cji i dzia­ła­cze na­ro­do­wo­ścio­wi, wśród nich Ju­lian Ur­syn Niem­ce­wicz i Adam Mic­kie­wicz.

LITOGRAFIA T. HENNICKEGO Z POŁOWY XIX WIEKU

ZAMEK NA LITOGRAFII N. ORDY, "ALBUM WIDOKÓW" 1880

WIDOK ZAMKU OD PÓŁNOCNEGO ZACHODU, FOTOGRAFIA Z LAT 30. XX WIEKU I WIDOK WSPÓŁCZESNY

W

1836 ro­ku ma­ją­tek o­dzie­dzi­czył syn An­to­nie­go Pa­wła ksią­żę Au­gust Suł­kow­ski (zm. 1882) sły­ną­cy z wys­taw­ne­go sty­lu ży­cia, za­mi­ło­wa­nia do kosz­tow­nych ba­lów i po­lo­wań, co mia­ło przy­kre kon­sek­wen­cje dla ksią­żę­cej for­tu­ny, któ­ra z ro­ku na rok top­nia­ła w zas­tra­sza­ją­cym tem­pie. Za­cią­ga­ne w ber­liń­skich ban­kach i nie spła­ca­ne dłu­gi skut­ko­wa­ły przej­mo­wa­niem ko­lej­nych dóbr przez za­rząd­ców prus­kch. Za cza­sów Au­gus­ta nie po­dej­mo­wa­no już żad­nych in­wes­ty­cji na zam­ku, bo­wiem nie­mal wszyst­kie do­cho­dy przez­na­czo­ne by­ły na spła­tę za­dłu­że­nia. Je­go po­to­mek An­to­ni Sta­nis­ław nie był w sta­nie zmie­nić ka­ta­stro­fal­nej sy­tu­a­cji fi­nan­so­wej, w ja­kiej zna­laz­ły się do­bra Suł­kow­skich. Kie­dy w mło­dym wie­ku zmar­li o­byd­waj je­go sy­no­wie, lik­wi­da­cja za­ło­żo­nej przed stu pięć­dzie­się­ciu la­ty włas­noś­ci ziem­skiej sta­ła się fak­tem: po śmier­ci An­to­nie­go w 1909 ro­ku, za zgo­dą je­go spad­ko­bier­ców, a wbrew o­pi­nii pu­blicz­nej i klau­zu­lom sta­tu­tu or­dy­na­cji, po­nad 7600 ha zie­mi zos­ta­ło od­da­ne do dys­po­zy­cji Ko­le­gium Szkol­ne­go, a nie­dłu­go po­tem prze­ję­te przez Prus­ką Ko­mi­sję Ko­lo­ni­za­cyj­ną. Za­mek cał­kiem o­pus­to­szał - je­go wy­po­sa­że­niem po­dzie­li­li się spo­krew­nie­ni z Suł­kow­ski­mi Wo­dzic­cy i Po­toc­cy, część zbio­rów za­bra­ła ze so­bą do Mo­na­chium wdo­wa po os­tat­nim or­dy­na­cie, a resz­tę sprze­da­no. Był to kres świet­noś­ci wspa­nia­łej re­zy­den­cji. W 1909 ro­ku pi­sa­no o niej: Gdzie daw­niej wrza­ło ży­cie wiel­ko­pań­skie, gdzie zjaz­dy, po­lo­wa­nia, przed­sta­wie­nia sce­nicz­ne, na­ra­dy i za­ba­wy go­ni­ły jed­na za dru­giem, dziś głu­cho i pus­to. Opus­to­szał więc prze­de wszyst­kim za­mek [...]. Dzi­siaj zos­ta­ły z nie­go tyl­ko ścia­ny po­ko­jów i ogrom­nych sal, ma­lo­wa­ne al fres­co lub zdobione sztu­ka­te­ryą. Co tyl­ko da­ło się wy­wieźć, wyr­wać, od­ła­mać, to su­mien­nie wy­ko­na­li dzie­dzi­ce. Znik­ły za­tem me­ble, lus­tra, go­be­li­ny, ko­min­ki, po­sadz­ki, bo­ga­ta bib­lio­te­ka, srebr­ne klam­ki u drzwi, ko­lo­ro­we ok­na, rzeź­bio­ne od­drzwia, po­zos­tał o­braz zni­szcze­nia i nie­rzą­du.

ZAMEK NA FOTOGRAFIACH Z LAT 30. XX WIEKU

W

cza­sie pierw­szej woj­ny świa­to­wej w pa­ła­cu i ofi­cy­nach funk­cjo­no­wał nie­miec­ki o­bóz dla fran­cus­kich i ro­syj­skich jeń­ców wo­jen­nych, a póź­niej sta­cjo­no­wał w nim Grenz­schutz - pa­ra­mi­li­tar­na or­ga­ni­za­cja dzia­ła­ją­ca na wschod­nich ru­bie­żach i prze­ciw­sta­wia­ją­ca się zbroj­nie od­łą­cze­niu te­re­nów wschod­nich od Nie­miec. Po od­zys­ka­niu przez Pol­skę nie­pod­le­głoś­ci do­mi­nium Suł­kow­skich przesz­ło na rzecz Skar­bu Pań­stwa i po­now­nie zo­sta­ło przez­na­czo­ne do par­ce­la­cji. Za­mek i ofi­cy­ny o­trzy­ma­ło Ku­ra­to­rium Fun­da­cji im. Suł­kow­skich, któ­re wy­bra­ło so­bie za cel za­ło­że­nie tu­taj szko­ły o cha­ra­kte­rze po­wy­żej szko­ły pow­szech­nej, ale po­ni­żej a­ka­de­mic­kiej o­raz in­ter­na­tu przez­na­czo­ne­go dla nie­za­moż­nej, a wy­jąt­ko­wo zdol­nej i ob­da­ro­wa­nej za­dat­ka­mi u­mys­łu mło­dzie­ży pol­skiej. W la­tach 1923-27 gmach od­res­tau­ro­wa­no i za­a­dap­to­wa­no we­dług pro­jek­tu inż. Ste­fa­na Cy­bi­chow­skie­go na gim­na­zjum męs­kie, przek­ształ­co­ne póź­niej w li­ce­um im. Suł­kow­skich. Wśród 114 ab­sol­wen­tów, któ­rzy przed wy­bu­chem dru­giej woj­ny świa­to­wej zdą­ży­li za­koń­czyć w nim e­du­ka­cję, zna­leź­li się m.in.: Jó­zef Zwi­sło­cki - wnuk pre­zy­den­ta Ig­na­ce­go Moś­cic­kie­go, ese­is­ta i kry­tyk Kon­stan­ty Je­leń­ski, a tak­że Fran­ci­szek Wa­li­cki, u­wa­ża­ny za oj­ca pol­skie­go big­bi­tu i roc­ka dzien­ni­karz mu­zycz­ny, au­tor tek­stów pio­se­nek o­raz kom­po­zy­tor.

UCZNIOWIE LICEUM IM. SUŁKOWSKICH POZUJĄCY NA TLE ZAMKU W RYDZYNIE

GŁÓWNA KLATKA SCHODOWA, FOTOGRAFIA Z LAT 30. XX WIEKU

P

od­czas o­ku­pa­cji w wy­kreś­lo­nym z re­jes­tru za­byt­ków bu­dyn­ku funk­cjo­no­wał Na­ro­do­wo Po­li­tycz­ny Za­kład Wy­cho­waw­czy Kra­ju War­ty, co ob­ja­wi­ło się za­ma­lo­wa­niem pla­fo­nu w Sa­li Ba­lo­wej i za­stą­pie­niem go wiel­ką swas­ty­ką. Okres ten jed­nak nie przy­niósł więk­szych znisz­czeń - te mia­ły na­stą­pić wraz po­ja­wie­niem się So­wie­tów, któ­rzy dzień po tym, jak we­szli do Ry­dzy­ny, do­ko­na­li gra­bie­ży wy­po­sa­że­nia, a nas­tęp­nie za­mek pod­pa­li­li. Ogień po­chło­nął drew­nia­ne stro­py pa­mię­ta­ją­ce cza­sy Lesz­czyń­skich, ru­nę­ły bez­cen­ne de­ko­ra­cje su­fi­tów, wnęt­rza u­leg­ły wy­pa­le­niu - by­ła to naj­więk­sza stra­ta w kul­tu­rze ma­ter­ial­nej w ca­łej his­to­rii Wiel­ko­pol­ski. W do­brym sta­nie za­cho­wa­ły się je­dy­nie mu­ry ma­gis­tral­ne, ale z daw­ne­go wys­tro­ju przetr­wa­ła tyl­ko częś­cio­wo XVIII-wiecz­na klat­ka scho­do­wa i nie­wiel­kie, prze­pa­lo­ne resz­tki sztu­ka­tor­skich rzeźb fa­se­to­wych o­raz ko­min­ków nie­któ­rych po­miesz­czeń. Już w 1946 ro­ku roz­po­czę­to za­bez­pie­cza­nie ru­in - za­mu­ro­wa­no ot­wo­ry o­kien­ne, wy­ko­na­no pro­wi­zo­rycz­ne za­da­sze­nia nad za­cho­wa­ny­mi resz­tka­mi de­ko­ra­cji, wzmoc­nio­no ko­ro­nę mu­rów. Po­mi­mo te­go, że gmach nie po­sia­dał gos­po­da­rza i stał pus­ty, do koń­ca lat 60. zbu­do­wa­no no­we heł­my wież, częś­cio­wo wy­ko­na­no rów­nież sto­lar­kę o­kien­ną i wy­la­no żel­be­to­we stro­py. W ro­ku 1969 prze­jął go w wie­czys­te u­żyt­ko­wa­nie Za­rząd Głów­ny Sto­wa­rzy­sze­nia In­ży­nie­rów i Tech­ni­ków Me­cha­ni­ków Pol­skich po­dej­mu­jąc się re­a­li­za­cji peł­nej re­kon­struk­cji z przez­na­cze­niem na oś­ro­dek szko­le­nio­wy i kon­fe­ren­cyj­ny dla śro­do­wisk tech­nicz­nych. Pro­wa­dzo­ny od ro­ku 1970 re­mont za­koń­czył się dzie­więt­naś­cie lat póź­niej i był on, obok prac na Zam­ku Kró­lew­skim w War­sza­wie, naj­więk­szym pol­skim przed­się­wzię­ciem kon­ser­wa­tor­skim te­go cza­su.

RUINA ZAMKU PO SPALENIU PRZEZ ARMIĘ CZERWONĄ, NA DOLNEJ FOTOGRAFII ZNISZCZONA SALA BALOWA

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

Ś

red­nio­wiecz­ny za­mek wznie­sio­ny zos­tał z ka­mie­nia oraz z ce­gły na pla­nie zbli­żo­nym do kwa­dra­tu o bo­kach 22x25 met­rów, na nie­wiel­kiej kę­pie o­ko­lo­nej pod­mok­ły­mi łą­ka­mi i bag­na­mi do­li­ny rze­ki Wy­ry­czy. By­ła to bu­dow­la dwu- lub trzy­skrzy­dło­wa, przy czym naj­o­ka­zal­sze skrzyd­ło po­łud­nio­we mieś­ci­ło czte­ro­iz­bo­wy dom głów­ny, a wschod­nie - trzy­iz­bo­wy wąs­ki bu­dy­nek po­moc­ni­czy. Na­prze­ciw­ko do­mu głów­ne­go, w pół­noc­nej kur­ty­nie sta­ła wy­su­nię­ta po­za ob­wód mu­rów kwa­dra­to­wa w pla­nie wie­ża. Za­mek nie po­sia­dał fo­sy - je­go bez­pie­czeń­stwo za­pew­nia­ły o­ta­cza­ją­ce go mo­kra­dła.

PLAN ZAŁOŻENIA NA WYSOKOŚCI DRUGIEJ KONDYGNACJI, GRUBĄ LINIĄ OZNACZONO ZARYS ZAMKU ŚREDNIOWIECZNEGO:
1. SALA BALOWA, 2. SALA MORSKA, 3. GABINET CHIŃSKI, 4. SALA CZTERECH PÓR ROKU, 5. SALA POSĄGOWA, 6. SALA MYŚLIWSKA, 7. SALA
RYCERSKA, 8. GABINET KRYSZTAŁOWY, 9. WIELKA ALKOWA, 10,11. SALE AUDIOWIZUALNE, 12. GABINET PORCELANOWY, 13. KLATKA SCHODOWA

P

rze­pro­wa­dzo­na z ini­cja­ty­wy Ra­fa­ła Lesz­czyń­skie­go ba­ro­ko­wa prze­bu­do­wa zam­ku opar­ta zos­ta­ła na fun­da­men­tach go­tyc­kiej wa­row­ni, któ­rej mu­ry się­ga­ją wy­so­ko­ści pięt­ra współ­czes­nej re­zy­den­cji. W re­zul­ta­cie pow­sta­ło mo­nu­men­tal­ne czte­ro­skrzyd­ło­we za­ło­że­nie z czte­re­ma al­kie­rzo­wy­mi wie­ża­mi w na­ro­żach i skie­ro­wa­nym w stro­nę mias­ta o­wal­nym ry­za­li­tem u­miesz­czo­nym na osi skrzyd­ła za­chod­nie­go. Po­więk­szo­na zos­ta­ła wys­pa zam­ko­wa, po­ja­wi­ły się też fo­sy, któ­re po­pro­wa­dzo­ne blis­ko bu­dyn­ku da­wa­ły wra­że­nie, iż ten u­sy­tu­o­wa­ny jest na wo­dzie. Wjazd głów­ny pro­wa­dził jak o­bec­nie, od pół­no­cy, jed­nak znacz­nie bli­żej dzie­dziń­ca we­wnętrz­ne­go. Po pra­wej stro­nie - tam gdzie dziś znaj­du­je się re­cep­cja - mie­ści­ła się kuch­nia, w przy­zie­miach zaś u­rzą­dzo­no łaź­nie wy­po­sa­żo­ne w oło­wia­ne wan­ny, już w XVIII wie­ku za­si­la­ne za poś­red­nic­twem mo­sięż­nych rur za­rów­no w zim­ną, jak i w go­rą­cą wo­dę. Pierw­sze pięt­ro czte­ro­kon­dyg­na­cyj­nej bu­dow­li zaj­mo­wa­ły pry­wat­ne a­par­ta­men­ty miesz­kal­ne, ja­dal­nia i po­miesz­cze­nia kre­den­so­we. Re­pre­zen­ta­cyj­ne przez­na­cze­nie peł­ni­ły sa­le u­sy­tu­o­wa­ne na dru­giej i trze­ciej kon­dyg­na­cji pa­ła­cu, wśród nich wy­peł­nia­ją­ca skrzyd­ło za­chod­nie przesz­klo­na sa­la wiel­ka zwa­na dziś ba­lo­wą. Od stro­ny po­łud­nio­wej sa­li ba­lo­wej od­po­wia­da­ła wy­so­ka ga­le­ria wiel­ka w ok­nach ca­ła, zlik­wi­do­wa­na po 1738. Re­pre­zen­ta­cyj­ne wnęt­rza oz­do­bio­ne by­ły wy­so­kiej kla­sy or­na­men­ty­ką wy­ko­na­ną przez włos­kie­go mist­rza Pal­lo­ne i współ­pra­cu­ją­cą z Be­lot­tim gru­pą sztu­ka­to­rów war­szaw­skich. Na wschód od zam­ku na­kre­ślo­no po­łą­czo­ne kom­po­zy­cyj­nie z fo­sa­mi kwa­te­ro­we o­gro­dy u­trzy­ma­ne w sty­lu fran­cus­kim z licz­ny­mi fon­tan­na­mi, rzeź­ba­mi i strzy­żo­ną w fan­ta­zyj­ne for­my zie­le­nią.

WSPÓŁCZESNY WIDOK ZAMKU OD STRONY POŁUDNIOWEJ

W

y­gląd zbli­żo­ny do współ­czes­ne­go o­trzy­mał za­mek dzię­ki Alek­san­dro­wi Suł­kow­skie­mu, któ­ry w 1742 ro­ku przys­tą­pił do od­bu­do­wy i mo­der­ni­za­cji za­ło­że­nia, po­wie­rza­jąc pro­jekt i kie­row­nic­two prac Ka­ro­lo­wi Ma­rii Fran­tzo­wi. Wszyst­kie da­chy i heł­my baszt na­roż­nych u­zys­ka­ły te­raz no­we for­my na­wią­zu­ją­ce do ar­chi­tek­tu­ry sas­kiej, uległ tak­że zmia­nie na ro­ko­ko­wy wys­trój e­le­wa­cji zew­nętrz­nych, je­dy­nie od stro­ny par­ku po­zo­sta­wio­no znacz­ną par­tię de­ko­ra­cji Lesz­czyń­skich. Skrzyd­ło pół­noc­ne, dzię­ki do­bu­do­wa­ne­mu ry­za­li­to­wi z wej­ściem głów­nym i re­pre­zen­ta­cyj­ną klat­ką scho­do­­wą, sta­ło się od­tąd głów­ną fa­sa­dą pa­ła­cu. Na osi ry­za­li­tu wy­bu­do­wa­no strze­żo­ny przez ka­mien­ne sfink­sy most nad fo­są, któ­ra po po­więk­sze­niu wys­py zos­ta­ła od­da­lo­na od mu­rów zew­nętrz­nych. Spoś­ród zmian wpro­wa­dzo­nych we wnęt­rzach jed­ną z waż­niej­szych by­ła prze­bu­do­wa sa­li ba­lo­wej po­le­ga­ją­ca na lik­wi­da­cji o­kien od stro­ny dzie­dziń­ca i wy­ko­na­niu no­wych, utrzy­ma­nych w ko­lo­rze śnież­nej bie­li de­ko­ra­cji sztu­ka­tor­skich ścian o­raz wiel­kie­go pla­fo­nu przed­sta­wia­ją­ce­go a­po­te­o­zę zaś­lu­bin Alek­san­dra Jó­ze­fa Suł­kow­skie­go z Alek­san­drą Prze­ben­dow­ską au­tor­stwa śląs­kie­go ma­la­rza Ge­or­ga Wil­hel­ma Neun­hert­za. Sa­lę tę wy­po­sa­żo­no w pięć pod­wie­szo­nych do su­fi­tu świecz­ni­ków, z któ­rych w każ­dym pło­nę­ło trzy­dzieś­ci świec.

SALA BALOWA Z ALEGORYCZNYM PLAFONEM, FOTOGRAFIA Z LAT 20. XX WIEKU

W

ra­mach prac pro­wa­dzo­nych przez Ig­na­ce­go Graf­fa upo­rząd­ko­wa­no i znacz­nie po­więk­szo­no park zam­ko­wy, po­cząt­ko­wo skom­po­no­wa­ny ja­ko og­ród re­gu­lar­ny, a nas­tęp­nie przek­ształ­co­ny w za­ło­że­nie ro­man­tycz­ne wzo­ro­wa­ne na fran­cus­kich og­ro­dach Ma­rii An­to­niny. Kon­ty­nu­ując dzie­ło Fran­tza Graff na­dał też os­ta­tecz­ną o­pra­wę ar­chi­tek­to­nicz­ną mo­nu­men­tal­ne­mu dzie­dziń­co­wi ho­no­ro­we­mu, roz­cią­ga­ją­ce­mu się przed pół­noc­ną e­le­wa­cją zam­ku, u­ję­tą po bo­kach pół­ko­lis­tymi o­fi­cy­na­mi oraz bu­dyn­ka­mi staj­ni i ujeż­dżal­ni. W na­le­żą­cym do ksią­żę­cych te­re­nów re­kre­a­cyj­nych kom­plek­sie u­sy­tu­o­wa­nym wzdłuż par­ku na wschód od ofi­cyn u­rzą­dzo­no tak zwa­ny ka­ru­zel, czy­li miej­sce przez­na­czo­ne do za­baw kon­nych, strzel­ni­cę i ba­żan­ciar­nię. Nie­co bli­żej u­sy­tu­o­wa­ne by­ły po­prze­dzo­ne og­ro­dem kwia­to­wym bu­dyn­ki po­ma­rań­czar­ni, gdzie op­rócz u­pra­wy drze­wek cy­tru­so­wych znaj­do­wa­ła się sie­dzi­ba dwor­skie­go te­at­ru. Os­tat­nie zmia­ny w wy­glą­dzie wnętrz zam­ko­wych mia­ły miej­sce w dru­giej po­ło­wie XVIII wie­ku za cza­sów księ­cia Au­gus­ta. Kla­sy­cys­tycz­ny wys­trój ot­rzy­ma­ły wte­dy sa­la po­są­go­wa i ga­bi­net por­ce­la­no­wy, roz­po­czę­to też bu­do­wę ko­lum­na­dy o­bie­ga­ją­cej sa­lę ba­lo­wą, bę­dą­cej przy­pusz­czal­nie dzie­łem Do­mi­ni­ka Mer­li­nie­go, ar­chi­tek­ta os­tat­nie­go kró­la Pol­ski.

OFICYNY ZAMKOWE

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

W

y­re­mon­to­wa­na wiel­kim na­kła­dem sił i środ­ków daw­na sie­dzi­ba ksią­żąt Suł­kow­skich nie bez po­wo­du na­zy­wa­na jest współ­cześ­nie per­łą pol­skie­go ba­ro­ku. Obec­nie znaj­du­je się o­na pod o­pie­ką Sto­wa­rzy­sze­nia In­ży­nie­rów i Te­chni­ków Me­cha­ni­ków Pol­skich peł­niąc funk­cję cen­trum ho­te­lo­wo-kon­fe­ren­cyj­ne­go - oprócz szko­leń, mee­tin­gów i in­nych im­prez o cha­rak­te­rze biz­ne­so­wym or­ga­ni­zo­wa­ne są tu­taj rów­nież o­twar­te dla sze­ro­kiej pu­blicz­noś­ci kon­cer­ty, pik­ni­ki te­ma­tycz­ne i wy­sta­wy cza­so­we. W od­no­wio­nych sa­lach: ba­lo­wej, mar­mu­ro­wej, myś­liw­skiej i ry­cer­skiej po­dzi­wiać moż­na bo­ga­tą sztu­ka­ter­ię, rzeź­by, za­byt­ko­we meb­le, pa­miąt­ki po Suł­kow­skich o­raz zbio­ry przy­rod­ni­cze.

PÓŁNOCNA ELEWACJA ZAMKU Z REPREZENTACYJNYM TRAKTEM WJAZDOWYM (OB. AL. SUŁKOWSKIEGO)

W

częś­ci wschod­niej kom­plek­su zam­ko­we­go na po­wierz­chni 7 ha roz­cią­ga się park, pier­wot­nie re­gu­lar­ny w sty­lu fran­cus­kim, z ge­o­met­rycz­nym u­kła­dem kwa­ter i szpa­le­rów, de­ko­ro­wa­ny cha­rak­te­rys­tycz­ny­mi dla e­po­ki ba­ro­ko­wy­mi rzeź­ba­mi. Oko­ło ro­ku 1820 przek­ształ­co­no go w ro­man­tycz­ne za­ło­że­nie kra­jo­bra­zo­we w sty­lu an­giel­skim, gdzie do­mi­no­wa­ła ma­ła ar­chi­tek­tu­ra w for­mie pa­wi­lo­nów re­kre­a­cyj­nych, z któ­rych do cza­sów współ­czes­nych przetr­wał tyl­ko zbu­do­wa­ny pod ko­niec XVIII stu­le­cia pa­wi­lon strzel­ni­cy dwor­skiej. Za­cho­wał się na­to­miast o­ka­za­ły drze­wos­tan, w tym ale­je: li­po­wa i kasz­ta­no­wa o­raz dę­by o ob­wo­dzie o­ko­ło 350 cm, a na po­ło­żo­nym już po­za ob­sza­rem par­ku dzie­dziń­cu pa­rad­nym – po­tęż­na sos­na czar­na i je­den z naj­więk­szych w Pol­sce pla­tan klo­no­list­ny. W cen­tral­nej częś­ci o­to­czo­ne­go fo­są zes­po­łu par­ko­we­go, na osi fa­sa­dy wschod­niej pa­ła­cu znaj­du­je się roz­leg­łe ocz­ko wod­ne, dzi­siaj – po­dob­nie jak ca­ły bo­ta­nik – wy­ma­ga­ją­ce pew­nych in­wes­ty­cji, któ­re z pew­noś­cią kie­dyś nas­tą­pią. Cie­ka­wost­ką po­zos­ta­je fakt, że w par­ku zam­ko­wym stoi je­dy­ny w Pol­sce pom­nik dwu­krot­ne­go kró­la Pol­ski Sta­nis­ła­wa Lesz­czyń­skie­go.

PARK ZAMKOWY W RYDZYNIE

Po­mi­mo, że za­mek nie jest pla­ców­ką mu­ze­al­ną, je­go wnęt­rza u­dos­tęp­nia­ne są do zwie­dza­nia, przy czym per­so­nel nie a­fi­szu­je się z ta­ką u­słu­gą i np. próż­no szu­kać na o­fic­jal­nej stro­nie in­for­ma­cji na te­mat wa­run­ków po­by­tu po­za la­ko­nicz­ną wzmian­ką na te­mat go­dzin, w ja­kich jest on dos­tęp­ny. Park do­stęp­ny jest przez ca­łą do­bę.

Zdjęcia robione w trakcie zwiedzania na własny uży­tek - bez­płat­nie.

Tutaj nie mam pewności, ale sta­wiam, że do zamku pies­ki wstę­pu nie ma­ją. Zwie­rzę­ta (za do­dat­ko­wą opła­tą) przyj­mo­wa­ne są na­to­miast na po­byt ho­te­lo­wy.

DZIEDZINIEC HONOROWY Z POMNIKOWYM DRZEWOSTANEM: SOSNĄ CZARNĄ, PLATANEM I DĘBEM SZYPUŁKOWYM

DOJAZD

R

y­dzy­na po­ło­żo­na jest przy dro­dze eks­pre­so­wej S5, oko­ło 9 km na po­łud­nie od Lesz­na, skąd do­je­chać moż­na ko­mu­ni­ka­cją pod­miej­ską li­nii 6 i 12. Sta­cja ko­le­jo­wa znaj­du­je się o­ko­ło 3 km na za­chód od mias­ta. (ma­pa zam­ków)

W po­bli­żu zam­ku dos­tęp­ne są dwa par­kin­gi: (cza­sa­mi) płat­ny w częś­ci po­łud­nio­wo-za­chod­niej i dar­mo­wy od za­cho­du.

Rower zaparkować można w sto­ja­ku usy­tu­owa­nym przy głów­nym wej­ściu do zam­ku.

LITERATURA

1. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
2. Z. Moliński: Zamek w Rydzynie, 1997
3. L. Prejbisz: Zamek i Klucz Rydzyński, Rydzyna 1938
4. K. Stępińska: Pałace i zamku w Polsce dawniej i dziś, KAW 1977

ELEWACJA POŁUDNIOWA ZAMKU

WIDOK NA ELEWACJĘ ZACHODNIĄ Z CHARAKTERYSTYCZNYM OWALNYM RYZALITEM, ZA KTÓRYM KRYJE SIĘ SALA BALOWA

W pobliżu:
Czernina - ruina zamku z XIV-XVII w., 9 km
Góra - relikty zamku z XIV/XV w., 16 km
Osieczna - pałac na murach zamku rycerskiego z XV w., 20km

WARTO ZOBACZYĆ:

Nie­o­po­dal zam­ku ba­ro­ko­wy ko­ściół pw. św. Sta­nis­ła­wa zbu­do­wa­ny w la­tach 1746-1751 we­dług pro­jek­tu Ka­ro­la Ma­rii Frant­za. Wew­nątrz stiu­ko­wa de­ko­ra­cja i oł­tarz z XVIII wie­ku, ro­ko­ko­we or­ga­ny o­raz pły­ta na­grob­na za­ło­ży­cie­la mias­ta Ja­na z Czer­ni­ny.

Za­byt­ko­wy Ry­nek o kształ­cie na­da­nym mu pod­czas lo­ka­cji mias­ta w XV wie­ku. Na Ryn­ku ma­low­ni­czy zes­pół ka­mie­ni­czek, ra­tusz z XVIII stu­le­cia o­raz pom­nik Trój­cy Świę­tej u­pa­mięt­nia­ją­cy e­pi­de­mię dżu­my z 1709 roku.

Przy dro­dze na Lesz­no ko­ściół po­e­wan­ge­lic­ki zbu­do­wa­ny w la­tach 1779-1783 we­dług pro­jek­tu Igna­ce­go Graf­fa. W ro­ku 1996 wy­re­mon­to­wa­ny i za­a­dap­to­wa­ny na sa­lę kon­cer­to­wą.

Na ro­gat­kach mia­sta przy wy­lo­cie na Lesz­no wspa­nia­ły wia­trak "Jó­zef" z XVIII wie­ku, od­bu­do­wa­ny w 1983. Od ro­ku 2004 ma w nim swą sie­dzi­bę Mu­ze­um Rol­nic­twa i Mły­nar­stwa w Ry­dzy­nie, je­dy­ne te­go ty­pu mu­ze­um w Pol­sce.

W od­da­lo­nych o kil­ka ki­lo­met­rów Dąb­czach szkie­le­to­wy ko­ściół pw. św. Ka­ta­rzy­ny Alek­san­dryj­skiej zbu­do­wa­ny w ro­ku 1668. We wnęt­rzu póź­no­re­ne­san­so­wy oł­tarz głów­ny z 1591 ro­ku, po­zos­ta­łe wy­po­sa­że­nie po­cho­dzi z XVII i XVIII stu­le­cia. Na da­chu wie­życz­ka z da­tą 1660.

tekst: 2005, 2019
fotografie: 2008, 2019, 2021
© Jacek Bednarek