|
ZAMEK W SIEWIERZU, WIDOK OD STRONY PÓŁNOCNEJ
|
|
ierwsza wzmianka o osadzie średniowiecznej położonej w granicach współczesnego zespołu miejskiego pochodzi z datowanego na rok 1105 dokumentu, w którym kardynał Egidiusz z Tuskulum (+ ok. 1140) zatwierdza posiadłości nadane klasztorowi benedyktyńskiemu w Tyńcu. Ze względu na pewne rozbieżności pomiędzy przytoczoną wyżej datą a potwierdzonym w innych źródłach okresem pobytu
legata papieskiegoLegat papieski – przedstawiciel Stolicy Apostolskiej, delegowany przez papieża w celu prowadzenia, kształtowania i kontroli polityki kościelnej w danym kraju. na ziemiach polskich treść nadania czasami poddawana jest w wątpliwość, jednak niewiele młodsze od niej przekazy potwierdzają funkcjonowanie na południowy wschód od lokacyjnego miasta, na terenie dzisiejszej Kuźnicy Świętojańskiej, XII-wiecznego grodu stanowiącego przypuszczalnie siedzibę
kasztelaniKasztelania – jednostka administracyjna podziału terytorialnego średniego szczebla w średniowiecznej Polsce wchodząca w skład danej ziemi lub prowincji, ośrodkiem kasztelanii był kasztel (zamek lub znaczący gród); kasztelania odpowiadała późniejszemu powiatowi. będącej w zakresie władztwa Piastów opolsko-raciborskich. Gród ten przeniesiono w połowie XIII stulecia w chronioną rzeką i rozległymi bagnami dolinę Czarnej Przemszy, co prawdopodobnie związane było z koniecznością podniesienia obronności założenia w związku z uciążliwymi najazdami tatarskimi, jakie w tym czasie dotknęły ziemie śląskie. Na początku XIV wieku w miejscu archaicznego już założenia grodowego jeden z książąt bytomskich wzniósł zamek warowny, zapewne jeszcze o konstrukcji drewniano-ziemnej. Jego spadkobierca, a być może sam budowniczy, sprawujący władzę nad Bytomiem, Toszkiem i Koźlem książę Władysław (+1352) sprzedał księciu cieszyńskiemu Kazimierzowi I wspomniane castri Sevor w roku 1337 za kwotę 870 grzywien i 133 kopy groszy praskich, o czym informuje najstarsza zachowana wzmianka źródłowa na jej temat. Po śmierci Kazimierza I w 1358 roku prawnym zwierzchnikiem księstwa siewierskiego został najstarszy z jego żyjących synów
Przemysław I Noszak (+1410), który niedługo potem odsprzedał je w ręce księcia świdnicko-jaworskiego
Bolka Małego (+1368). Transakcja ta opiewała na sumę 2300 grzywien, co stanowiło równowartość 460 kilogramów srebra.
|
|
WIDOK MIASTA I ZAMKU W 2. POŁOWIE XVIII WIEKU
|
ZAMEK NA LITOGRAFII K. STRONCZYŃSKIEGO, KAZIMIERZA STRONCZYŃSKIEGO OPISY I WUDOKI ZABYTKÓW W KRÓLESTWIE POLSKIM 1844-55
|
a panowania w Siewierzu Bolka II Małego w odniesieniu do miejscowego zamku pojawił się termin haus używany wobec budynków wzniesionych z kamienia lub cegły, co sugeruje istnienie w jego obrębie przynajmniej częściowej zabudowy zrealizowanej z wykorzystaniem tych materiałów. Jeżeli tak było w istocie, zapewne w pierwszym rzędzie należałoby wskazać murowany budynek mieszkalny lub kamienny stołp, którego relikty odkryto na dziedzińcu podczas prac archeologicznych. Po trwającym dekadę pobycie księcia jaworskiego w roku 1368 Siewierz powrócił we władanie Przemysława Noszaka, a po jego śmierci w sierpniu 1410 roku przeszedł na własność jedynego żyjącego syna Bolesława. Gdy Bolesław zmarł w roku 1431, jego najstarszy syn Wacław (+1474) pozostawił sobie księstwo siewierskie, bytomskie i część Cieszyna, młodszemu rodzeństwu zaś - zresztą nie bez nacisków - przekazał jedynie niewielki fragment dóbr cieszyńskich i ziemię głogowsko-ścinawską. Pomimo znacznego majątku i płynących z niego dochodów Wacław szybko popadł w kłopoty finansowe, w konsekwencji zmuszony został do sprzedania księstwa siewierskiego na rzecz biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego (+1455), co nastąpiło w grudniu 1443 roku. Jednak w rzeczywistości biskup osiadł na zamku w Siewierzu dopiero dwa lata później, ponieważ ten zajęty został bezprawnie przez księcia raciborskiego Mikołaja V Przemyślidę (+1452), który poważnie rozczarowany faktem, że spadek po bezdzietnym Wacławie przeszedł mu koło nosa, zbrojnie zajął warownię na poczet zabezpieczenia własnych interesów i przez krótki czas okupował ją przezwyciężając nasłane przez władze kościelne oblężenie wojsk małopolskich dowodzonych przez Piotra Szafrańca z Pieskowej Skały. W roku 1450 zamek siewierski odparł szturm zbrojnych jednostek księcia na Toszku - Przemysława (+1484), wspomaganego przez najemne oddziały rycerzy rozbójników. Natomiast w latach 1452-53 bezskutecznie podchodziły pod niego oddziały Bolka V Husyty (+1460) i ponownie Przemysława. Po tym krótkim, lecz burzliwym wstępie pełnił odtąd funkcję letniej rezydencji biskupów krakowskich, a ziemia siewierska stała się częściowo autonomiczną jednostką terytorialną na prawach księstwa posiadającego własną gospodarkę, finanse i surowe prawo egzekwowane przez miejscowego kata, o czym świadczy upowszechnione w tamtym okresie powiedzenie Kradnij, zabijaj, ale Siewierz omijaj. Na mocy wystawionego w 1443 roku aktu kupna - sprzedaży na kolejnych biskupów krakowskich przelana została pełna władza książęca, co wykorzystał Jan VII Rzeszowski (+1488), który w 1486 roku zaczął oficjalnie używać tytułu księcia siewierskiego.
|
|
WYKONANY W 1859 ROKU DRZEWORYT Z WIZERUNKIEM POŁUDNIOWEJ KURTYNY ZAMKU, TYGODNIK ILUSTROWANY
|
ZAMEK NA LITOGRFII N. ORDY, ALBUM WIDOKÓW 1881
|
dkąd stał się Siewierz siedzibą książąt-biskupów, ich dworu, urzędów: starosty, kanclerza i sędziów, w zamku ogniskowało się życie polityczne, towarzyskie i kulturalne księstwa. Z racji sprawowanych funkcji kościelnych i państwowych biskupi nie bywali tutaj jednak często; w ich imieniu pełną władzę nad dzielnicą reprezentowali stale rezydujący
starostowieStarosta - Od XIV wieku do rozbiorów starosta był urzędnikiem królewskim w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Wyróżniano kilka rodzajów tego urzędu:
• Starosta generalny był namiestnikiem prowincji lub ziemi, na przykład ruski, podolski, wielkopolski
• Starosta grodowy nadzorował w powiecie administrację skarbową, policyjną oraz sądy, stał na czele sądu grodzkiego, miał prawo miecza (to znaczy egzekucji wszystkich wyroków sądowych na terenie powiatu).
• Starosta niegrodowy był dzierżawcą (tenutariuszem) dóbr królewskich.
. Wraz z początkiem XVI stulecia rozpoczął się okres znacznych zmian w architekturze warowni, które wpłynęły nie tylko na jej wymiar reprezentacyjny, kubaturę, układ przestrzenny i wyposażenie, ale również wzmocniły obronność założenia przez wprowadzenie rozwiązań stanowiących odpowiedź na upowszechnienie się i rozwój broni artyleryjskiej. W finansowaną z bogatej kiesy krakowskich hierarchów, ale również zasilaną z funduszy uzyskanych przez opodatkowanie mieszkańców księstwa modernizację zamku angażowali się przede wszystkim: Jan Konarski (+1525), z którego inicjatywy wzniesiono nowe skrzydło mieszkalne i wieżę,
Piotr Tomicki (+1535),
Andrzej Zebrzydowski (+1560) i
Filip Padniewski (+1572), budowniczowie reprezentacyjnych skrzydeł mieszkalnych kształtujących na nowo renesansową formę zamku, a także Franciszek Krasiński (+1577) odpowiedzialny za szereg inicjatyw związanych z rozbudową umocnień i przystosowania warowni do użytkowania broni palnej.
|
|
|
RUINA ZAMKU W SIEWIERZU NA RYSUNKACH Z PRZEŁOMU XIX I XX STULECIA
|
czasie Potopu w Siewierzu schroniły się wojska hetmana
Stefana Czarnieckiego , co król Szwedzki
Karol X Gustaw odebrał jako złamanie warunków neutralności i nakazał wejść swym oddziałom w granice dotychczas niezaangażowanego w wojnę księstwa. Podczas okupacji zamku zajmujące je wojska dokonały wielu dewastacji, a podczas ewakuacji w 1656 roku wywiozły z niego niemal wszystko, co miało jakąś wartość, pozostawiając opustoszałe, zniszczone mury. Odbudowy warowni podjął się
Jan Małachowski (+1699), a jego inicjatywę kontynuował i z powodzeniem ukończył
Felicjan Szaniawski (+1732). Na przełomie XVII i XVIII stulecia przebudowali oni część budynków mieszkalnych wprowadzając akcenty typowe dla architektury okresu baroku, wśród nich cebulastą nadbudowę wieży i dekoracyjne loggie, co nadało całości charakter bardziej reprezentacyjnej rezydencji niż warowni obronnej. Narzucona przez biskupów ogólna forma zamku nie uległa już później istotnym przekształceniom i została zachowana w ruinie do czasów współczesnych. Pomimo znacznych inwestycji w modernizację założenia, jego znaczenie polityczne i militarne na przestrzeni całego XVIII wieku systematycznie kurczyło się, co miało swoje odbicie w coraz mniejszych nakładach na utrzymanie budowli. W konsekwencji stan zamku z dekady na dekadę pogarszał się i choć pewne działania ratunkowe podejmował jeszcze
Kajetan Sołtyk (+1788), to regularnie prowadzone inwentarze bezlitośnie rejestrowały proces jego upadku. Ostatecznie Księstwo Siewierskie decyzją Sejmu Wielkiego zostało w 1790 roku rozwiązane i wcielone do Rzeczypospolitej, co zakończyło 350-letni okres panowania w Siewierzu krakowskiej kurii biskupiej. Gdy w 1800 roku umarł
Feliks Turski , ostatni książę-biskup rezydujący na zamku, opuszczona warownia stopniowo popadała w coraz większą ruinę pogłębioną klęskami żywiołowymi. Jeszcze około 1820 roku posiadała ona wszystkie dachy kryte gontem i stolarkę okienną, a także charakterystyczny barokowy hełm na wieży bramnej, jednak w drugiej połowie stulecia zabezpieczona od deszczu pozostawała już jedynie wspomniana wieża. Trwający sto pięćdziesiąt lat rozkład zamkowych murów powstrzymały dopiero zainicjowane w latach 50. ubiegłego wieku i z przerwami kontynuowane do dnia dzisiejszego prace zabezpieczająco-remontowe.
|
|
|
WIDOK RUIN W LATACH 30. XX WIEKU
|
ZAMEK W SIEWIERZU
Co się tyczy zamku [...] istniał on oddawna, stojąc na wyspie otoczonej kanałem. Przesiadywali w nim niekiedy biskupi krakowscy, a Piotr Tomicki na początku XVI wieku gmach przebudował i wspaniale przyozdobił. Na utrzymanie jego biskup Franciszek Krasiński roku 1540 pewien podatek obywatelom kazał płacić. Ostatnim biskupem co w nim jeszcze mieszkał jako książę siewierski był znany w historyi Kajetan Sołtyk. Zamek zbudowany był w czworogran, dość nieforemnie, z wysoką wieżą, która dotąd została. Mieszkalne pokoje otaczał dziedziniec dokoła, a brama przeprowadzona była przez dolną część wieży. Co zaś szczególniejszego w jego budowie, to że ściany i węgły górnego piętra nie odpowiadają ścianom ani więgłom piętra dolnego, i cały plan obu pięter jest odmienny, snadź z powodu iż często musiał być przebudowywany. Kiedy miasto wraz z zamkiem przeszło w ręce rządu, gmach był już tak zrujnowany, iż do żadnego użytku nie mógł służyć; podupadł więc i zupełnie opuszczony, stracił dach. Dziś nagie tylko mury zwracają jeszcze na siebie uwagę ciekawych; kopuła jednak, wieżą zakończona, lubo także bardzo zniszczona, w całości się utrzymuje.
|
Tygodnik Ilustrowany, 1860
|
|
ZAMEK W SIEWIERZU, STAN W LATACH 60. XX STULECIA
|
|
amek zbudowany został w zakolu rozlewiska Czarnej Przemszy na usypanej sztucznie platformie o średnicy około 80 metrów, i otoczony szerokim, ale stosunkowo niskim piaszczystym wałem o umocnionych drewnem krawędziach. Posiadał on plan nieregularny z jednotraktowymi, drewnianymi budynkami mieszkalnymi usytuowanymi przy wschodniej kurtynie i wzniesioną pod koniec XIII lub na początku XIV wieku kamienną wieżą typu bergfrid (1) o średnicy około 9 metrów, zajmującą centralną część utworzonego przez wał dziedzińca. Przypuszczalnie w latach 1350-60 wał ten zastąpiono murem kurtynowym (2) wyznaczającym utrwalony do czasów współczesnych zewnętrzny zarys obwarowań, do którego od wewnątrz dostawiono jeden lub dwa budynki murowane (3), zapewne o charakterze rezydencjalnym. W tej fazie funkcjonowania warowni wjazd do niej prowadził południową partią obwodu i wzmocniony został osłaniającym go budynkiem bramnym (4).
|
|
PLAN ZAMKU W 1. POŁOWIE XIV WIEKU, ŹRÓDŁO: A. GINTER, ZAMEK W SIEWIERZU
|
latach 1471-88 biskup Jan Rzeszowski zlikwidował południowy przejazd bramny wykorzystując część jego murów do budowy okazałej kamienicy (5) całkowicie wysuniętej poza ich lico. Starą bramę zastąpiła nowa (6), wzniesiona z kamiennych ciosów i cegły w północnej części obwodu, w kierunku której poprowadzono kilkudziesięciometrowej długości, wysoki drewniany most. W pierwszej dekadzie XV stulecia z inicjatywy Jana Konarskiego istniejący budynek bramny przekształcono w wieżę dostawiając do niej od południa dwukondygnacyjny gmach mieszkalny (7). Wieża bramna nazywana szlachecką lub starościńską została zbudowana na planie kwadratu, który wyżej przechodzi w sześciobok i początkowo posiadała cztery kondygnacje. Przekształcenia w architekturze warowni kontynuowane były w latach 30. XV wieku, gdy decyzją biskupa Piotra Tomickiego rozebrano gotycki bergfrid, a pozyskany w ten sposób materiał wykorzystano do budowy nowych mieszkalnych skrzydeł zamku w części zachodniej i reprezentacyjnego budynku południowego (8). Zakres prac obejmował również wykonanie ośmiobocznej nadbudowy bramy północnej ze strzelnicami kluczowymi i modernizację jej przyziemia przez wykonanie odrębnego przejścia dla pieszych o szerokości 80 centymetrów i dwumetrowej szerokości przejazdu dla konnych i pojazdów z odbojami. W konsekwencji budowla uzyskała charakter rezydencji z brukowanym dziedzińcem otoczonym w pełni murowaną jednotraktową zabudową, w części południowej i zachodniej utrzymaną w stylu renesansowym, i gotycko-renesansową od wschodu.
|
|
PLAN ZAMKU PO XVI-WIECZNYCH PRZEBUDOWACH, ŹRÓDŁO: A. GINTER, ZAMEK W SIEWIERZU
|
kres XVI-wiecznych przekształceń zamku siewierskiego zwieńczyła inicjatywa Franciszka Krasińskiego, który w w latach 1572-77 wzmocnił przejazd bramny budując w jego osi dwukondygnacyjną basteję-barbakan (9) z mostem zwodzonym i dwoma rzędami strzelnic zlokalizowanych w sklepionym kolebkowo przyziemiu. Ta wzniesiona na planie prostokąta o półkolistym zamknięciu konstrukcja wyposażona była w moździerze broniące dostępu do bramy właściwej prowadzącej bezpośrednio na dziedziniec, a jej wyniesiony około 8 metrów ponad lustro wody górny poziom połączono z murami (10) wzmacniającymi nasyp ziemny tworzący rozległy taras artyleryjski (11) stale wyposażony w 10 dział, co stanowiło odpowiedź na intensywny rozwój broni ogniowej. Ostatnia znacząca przebudowa rezydencji miała miejsce pod koniec XVII wieku za panowania biskupa Jana Małachowskiego, gdy przekształcono wschodnią kurtynę budynków częściowo adaptując je na kaplicę (12), wzniesiono także arkadową loggię (13), a w części północnej - nowy budynek kuchni. Rozpoczęte przez niego prace zakończył w latach 30. XVIII wieku Felicjan Szaniawski. W czasie tej przebudowy basztę przy bramie podwyższono i zwieńczono cebulastym barokowym hełmem z latarnią.
|
|
PLAN ZAMKU W POŁOWIE XVIII STULECIA, ŹRÓDŁO: A. GINTER, ZAMEK W SIEWIERZU
|
REKONSTRUKCJA ZAMKU WG J. GUMOWSKIEGO, 1935
|
|
wyniku prowadzonych od przeszło półwiecza prac konserwacyjno-remontowych siewierski zamek stanowi obecnie tak zwaną trwałą ruinę. Z historycznych elementów zachowały się do czasów współczesnych zewnętrzne mury skrzydeł mieszkalnych wsparte potężnymi trójuskokowymi
skarpami , obszerne fragmenty ich podziałów wewnętrznych, baszta nad bramą główną, fragmenty oryginalnej kamieniarki okiennej, portali i kolumn - pozostałości arkadowej loggi, a także częściowo zrekonstruowany
barbakan , do którego prowadzi wzniesiony na nowo
most zwodzony - wraz z przeprawą na zamku malborskim jedna z dwóch tego typu konstrukcji w Polsce. Obiekt pełni obecnie funkcję lokalnego ośrodka kultury i jest dostępny dla zwiedzających - w okresie letnim regularnie, a po sezonie - okazjonalnie w zależności od panującej pogody i planowanych wydarzeń. W jego podziemiach obejrzeć można niewielką wystawę archeologiczną, chętni mogą również wspiąć się na górną kondygnację wieży bramnej z udostępnioną kilka lat temu platformą widokową. Przed planowaną wizytą na zamku zalecam jednak, aby wcześniej zweryfikować możliwości jego zwiedzania, ponieważ ze względu na wciąż trwające tutaj prace konserwatorskie może być on czasowo niedostępny.
|
WIDOK ZAMKU OD PÓŁNOCY, Z PRAWEJ ZREKONSTRUOWANA BASTEJA-BARBAKAN
|
CZĘŚĆ POŁUDNIOWA ZAMKU Z RELIKTAMI RENESANSOWYCH BUDYNKÓW MIESZKALNYCH
|
uina zamku stoi w południowej części miasta, nieco na uboczu, pośród łąk i rozlewisk Czarnej Przemszy. Prowadzi do niej dogodny dojazd z drogi krajowej nr 1 - jadąc tą trasą od strony Katowic należy skręcić na głównym skrzyżowaniu (przy stacji Orlen) w prawo, a następnie jechać prosto ul. Bytomską i przy Rynku ponownie skręcić w prawo w ul. Krakowską. W pobliżu zamku dostępne są dwa parkingi dla samochodów: mniejszy przy ul. Kościuszki oraz usytuowany na południe od ruin obszerny parking przy ul. Krakowskiej obsługujący tzw. Błonia przy zamku w Siewierzu. (mapa zamków województwa)
|
1. A. Ginter: Zamek w Siewierzu, 2012
2. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
3. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce południowej, Muza SA 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
|
RUINA ZAMKU W SIEWIERZU, WIDOK OD ZACHODU
|
W pobliżu:
Będzin - zamek królewski XIVw., 20 km
Sosnowiec - zamek sielecki XVIIw., 21 km
Siemianowice Śląskie - zamek Donnersmarcków XVIIIw., 26 km
Morsko - ruina zamku Bąkowiec XIVw., 28 km
Podzamcze - ruina zamku Ogrodzieniec XIV-XVIw., 28 km
Nakło Śląskie - zamek Donnersmarcków XVIw., 29 km
Sławków - pozostałości zamku biskupiego XIIIw., 30 km
|
tekst: 2019
fotografie: 2012
© Jacek Bednarek
|
|