|
RUINA OPACTWA CYSTERSÓW KRZESZOWSKICH, Z PRAWEJ PAŁAC OPATA WZNIESIONY Z WYKORZYSTANIEM MURÓW ŚREDNIOWIECZNEJ WIEŻY
|
|
ierwsza zachowana wzmianka o wsi pochodzi z dokumentu
Henryka Brodatego (+1238) wystawionego w 1209 roku dla opata Witosława, przełożonego klasztoru Panny Marii na wrocławskim Piasku. Wymienieni są w nim najstarsi znani nam współcześnie właściciele osady comes Stephanus de Wirbna (Stefan Stary, +1241) oraz jego kuzyni comes Johannes de Wirbno (Jan z Wierzbna, +1266) et frater eius Nicolaus (Mikołaj z Wierzbna, +1209). Przypuszczalnie siedziba rodowa powstała w tym miejscu za panowania
Bolesława Wysokiego (+1201) po nadaniach książęcych dla elity możnowładczej ówczesnego Śląska, do których Wierzbnowie z pewnością zaliczali się. Problemem pozostaje natomiast lokalizacja pierwszej budowli obronnej, ponieważ w trakcie prac archeologicznych odkryto we wsi pozostałości aż trzech murowanych założeń, z czego co najmniej dwa z nich charakteryzowały cechy warowne. Być może nawet miejsca te funkcjonowały przez pewien czas równocześnie tworząc większy zespół osadniczy składający się z romańskiego kościoła, stojącego przy nim dworu oraz gródka obronnego wzniesionego na pobliskim wzgórzu zwanym Skałką. W każdym razie część historyków prezentuje pogląd, że prawdopodobnie to właśnie datowana na przełom XII i XIII stulecia strażnica na Skałce jest najstarszym obiektem warownym w Wierzbnej. Przyjęcie go za aksjomat prowadzi z kolei do opinii, że zajmująca szczyt skalnego występu warownia mogła stanowić najwcześniejszy lub jeden z wcześniejszych przykładów prywatnego, murowanego zamku na Śląsku.
|
|
WIDOK PAŁACU OD WSCHODU, PO LEWEJ BAROKOWA BRAMA PROWADZĄCA NA TEREN KLASZTORU
|
Według przytoczonej w literaturze hipotezy ród Wierzbnów mógł wywodzić się z małopolskiej rodziny Lisów, której przedstawiciele będąc zwolennikami osadzenia na tronie krakowskim księcia śląskiego Bolesława Wysokiego weszli w konflikt z Kazimierzem Sprawiedliwym, w konsekwencji czego zmuszeni byli przenieść się na stałe na Śląsk, gdzie otrzymali od Bolesława znaczne nadania ziemskie. Pierwszym przytoczonym w dokumentach źródłowych reprezentantem rodu był wzmiankowany w roku 1202 Andrzej, kasztelan głogowski. Jego syn Stefan Stary poległ w pamiętnej bitwie pod Legnicą w 1241 roku, gdzie zginął również wnuk Andrzej, kasztelan Niemczy i Bolesławic. Brat Andrzeja, Jan z Wierzbna, początkowo miał wyjechać na studia do Paryża, by później realizować posługę kapłańską. W obliczu tragedii rodzinnej jako głowa rodu musiał jednak zrezygnować z kariery kościelnej, dzięki czemu został zapamiętany jako bliski doradca Henryka III Białego oraz ojciec „najwybitniejszego” przedstawiciela rodu – Henryka, pełniącego w latach 1302-1319 funkcję biskupa wrocławskiego, a także założyciela trybunału inkwizycyjnego ścigającego herezję i wydającego wyroki śmierci przez spalenie na stosie.
Na przestrzeni wieków ród uległ rozgałęzieniu, a jego członkowie weszli w posiadanie licznych majątków na Śląsku, w Czechach i na Morawach, między innymi w roku 1505 objęli w dziedziczne posiadanie miasto Bruntal, od którego przejęli nazwisko. Związana z Wierzbną linia świdnicka u schyłku XIII wieku utraciła jednak silną pozycję na dworze książęcym, co związane było z powstaniem nowego księstwa świdnicko-jaworskiego i preferencyjnym stosunkiem Bolka I do napływowego rycerstwa czeskiego oraz niemieckiego. Szukając poprawy sytuacji materialnej niemal wszyscy męscy przedstawiciele rodziny wybrali karierę kapłańską, co w naturalny sposób doprowadziło do wygaśnięcia rodu w połowie XIV stulecia.
|
|
|
PAŁAC OPATÓW W WIERZBNEJ, WIDOK OD POŁUDNIOWEGO ZACHODU
|
amek na Skałce istniał prawdopodobnie do początku XIV stulecia, kiedy to został – być może w następstwie jakichś działań zbrojnych – zniszczony przez pożar, a następnie rozebrany na potrzeby budowy innego założenia. Z końcem okresu jego funkcjonowania wiązało się również wygaśnięcie męskiej linii rodu panów z Wierzbnej, czego konsekwencją była zmiana właściciela wsi, która w 1366 roku należała już do Konrada von Rohau. W powszechnej, choć nie jednogłośnej opinii przedstawiciele tego śląskiego rodu rycerskiego wznieśli w 2. połowie XIV wieku wieżę mieszkalną, której relikty dziś znaleźć można w bryle zachowanego pałacu. Wieża ta wraz z dworem i całym lokalnym dziedzictwem sprzedana została w 1403 roku opactwu cystersów krzeszowskich, o czym informują zachowane dokumenty, skąd odczytać można, że oprócz nieruchomości i gruntów należących dotąd do Hansa von Rohau cystersi zakupili także owy gemawerte Hof. W ten sposób zakonnicy stali się gospodarzami znacznej części wsi, lecz nie kościoła i przynależnych mu ziem, gdyż te znajdowały się w rękach cystersów kamienieckich. Obie społeczności nie przepadały za sobą, dochodziło więc do konfliktów, kłótni o granice, uprawnienia i wpływy. Stan taki trwał do roku 1585, gdy mnisi z Kamieńca Ząbkowickiego wobec oddalenia od głównych grup swoich majątków postanowili pozbyć się parafii w Wierzbnej i po siedmiu latach targów sprzedali ją cystersom krzeszowskim. Pod zarządem tych ostatnich placówka została przekształcona wpierw w
prepozyturęPrepozytura - probostwo opactwa, zaś w 1680 roku – w
przeoratPrzeorat - klasztor lub jednostka administracyjna kierowana przez przeora. . Wzrost znaczenia tej lokalizacji pociągnął za sobą inwestycje: z inicjatywy
Bernarda Rosy (+1696) w pobliżu kościoła zbudowano okazały klasztor, a obok niego - przy wykorzystaniu murów średniowiecznej wieży - w latach 80. XVII wieku powstał pałac mający pełnić funkcję letniej rezydencji samego opata. Rozpoczęte przez Rosę prace kontynuował opat
Innocenty Fritsch (+1734), który rozbudował kościół, lecz nie ukończył modernizacji jego szaty zewnętrznej, co było spowodowane przede wszystkim koncentracją wydatków zakonu na powstające w tym samym czasie monumentalne barokowe założenie w
Krzeszowie .
|
|
WIDOK PRZEORATU KLASZTORU CYSTERSÓW KRZESZOWSKICH NA KARCIE TYTUŁOWEJ INWENTARZA Z 1785 ROKU, POŚRODKU NA PIERWSZYM PLANIE PAŁAC
|
W dniu 28 stycznia 1807 roku pod Wierzbną rozegrała się niewielka bitwa będąca częścią wojny
Napoleona Bonaparte z IV koalicją antyfrancuską. Wchodzący w skład napoleońskiego korpusu oblegającego Świdnicę kawalerzyści wirtemberscy rozbili w niej oddział Prusaków, ochraniający grupę wysłaną z twierdzy po drewno. Potyczka zakończyła się wzięciem do niewoli 55 żołnierzy pruskich wraz z ich dowódcą, kpt. Balwinem. Kilka dni później, 7 i 8 lutego w pałacu w Wierzbnej negocjowano warunki kapitulacji Świdnicy. Na podstawie podjętych tutaj ustaleń wojska francuskie weszły do Świdnicy 16 lutego, a brat cesarza - książę
Hieronim Bonaparte osobiście odebrał defiladę garnizonu twierdzy. W Wierzbnej Francuzi kwaterowali do 1808 roku.
|
|
PAŁAC NA FOTOGRAFII Z 1. DEKADY XX WIEKU
|
1810 roku nastąpiła sekularyzacja zakonów znajdujących się na terenie Prus, która objęła również śląskich cystersów. Zniszczone przez wojny, nękane ogromnymi problemami finansowymi Państwo Pruskie przejęło majątki zakonne i rozpoczęło ich wyprzedaż - w ten sposób nowym właścicielem pałacu został pruski minister spraw zagranicznych August Graf von der Goltz (+1832). Po nim mieszkali w Wierzbnej przedstawiciele rodziny Malttzan, a później kupiec Goldsmied, od którego w 1859 roku posiadłość nabył marszałek dworu, syn króla pruskiego z nieprawego łoża – Eduard von Waldenburg (+1882). W latach 90. XIX wieku Alfred von Waldenburg (+1915) doprowadził do pałacu bieżącą wodę i elektryczność, a jego wygląd zewnętrzny wzbogacił o detale nawiązujące do neogotyku, ulubionego przez właściciela stylu w architekturze. Drugą wojnę światową cały zabytkowy kompleks przetrwał wprawdzie bez poważniejszych zniszczeń, lecz późniejsza obecność wojsk sowieckich i ‘opieka’ założonego w dawnym folwarku Państwowego Gospodarstwa Rolnego wywarła na nim piętno charakterystyczne dla zabytków leżących na terenach tak zwanych ziem odzyskanych, tj. rozkradziono wszystko, co miało jakąkolwiek wartość, a resztę zdewastowano. Szczęśliwie dla budynku pałacowego urządzono w nim lokale mieszkalne, co nieco zahamowało proces rozkładu. W ostatnich latach żył w nim tylko jeden człowiek, którego eksmitowano w 2002 roku po tym, jak zrujnowane opactwo odkupiła od gminy Fundacja Zamek Chudów. Z inicjatywy tej organizacji wykonano najpilniejsze prace zabezpieczające i uporządkowano park.
|
|
WIDOK WSCHODNIEGO SKRZYDŁA PAŁACOWEGO, 1910
|
WYKAZ OPATÓW KRZESZOWSKICH OD CZASU UTWORZENIA W WIERZBNIE PRZEORATU
AŻ DO SEKULARYZACJI ZAKONU
Bernard Rosa (1660-1696)
Dominik Geyer (1696-1726)
Innocenty Fritsch (1726-1734)
Benedykt II Seidel (1734-1763)
Malachiasz Schönwiese (1763-1767)
Placyd Mundfering (1768-1787)
Piotr II Keylich (1787-1797)
Jan VII Langer (1797-1800)
Idefons Reuschel (1800-1810, zm. 1823)
|
|
NA ZDJĘCIACH PO LEWEJ: RUINY KLASZTORU, NA PIERWSZYM PLANIE POZOSTAŁOŚĆI BAROKOWEJ FONTANNY
PO PRAWEJ: POŁUDNIOWA FASADA PAŁACU, STAN W 2012 ROKU
|
|
ierwszym zidentyfikowanym założeniem obronnym w Wierzbnej była stojąca na wzgórzu zwanym Skałką warownia
typu motteRezydencja rycerska typu motte (gródek stożkowaty) – rodzaj obiektu mieszkalnego o cechach obronnych, forma przejściowa pomiędzy grodem, wieżą rycerską, dworem obronnym a zamkiem. Składała się z otaczającego budowle wewnętrzne wału oraz drewnianych lub kamiennych fortyfikacji. , której budowę datuje się na przełom XII i XIII stulecia. Przypuszczalnie w 2. połowie XIII wieku zastąpiła ją murowana z miejscowego kamienia wieża-donżon, wzniesiona na planie prostokąta o wymiarach 12x17 metrów, dłuższą osią zorientowana na linii północ-południe. Był to gmach niepodpiwniczony, co najmniej dwukondygnacyjny, z dwiema izbami w części parterowej. Zamykał go od wschodu mierzący 1,2 metra szerokości mur obwodowy biegnący prostym odcinkiem do granicy spłaszczonego szczytu, gdzie załamywał się pod kątem prostym prowadząc dalej wzdłuż krawędzi skarpy w kierunku południowo-zachodnim. Część północną założenia zajmowało niewielkie podzamcze. W jego obrębie natrafiono na relikty drewnianego budynku o wymiarach 6x7 metrów oraz znaczną ilość pozostałości ceramiki i kości zwierzęcych, co sugeruje, że obiekt ten mógł w przeszłości mieć zastosowanie jako zaplecze dla kuchni. W końcowej fazie funkcjonowania warowni rozebrano mury magistralne wieży wraz z murem otaczającym mały wschodni dziedziniec, a z materiału rozbiórkowego pobudowano na koronie podwyższonych wałów nową linię kamiennych umocnień. Rolę mieszkalną przejęły budynki w typie fachówki, u schyłku istnienia był to więc już zamek bezwieżowy. Założenie zostało opuszczone prawdopodobnie w 1. połowie XIV wieku, choć jeszcze po roku 1400 wzniesiono tutaj budynek mieszkalny, który jednak pozbawiony był cech obronnych.
|
|
PLAN ZAMKU NA SKAŁCE Z PRZEŁOMU XIII I XIV WIEKU: 1. ZARYS MURÓW MAGISTRALNYCH WIEŻY, 2. STARY MUR OBRONNY, 3. NOWY MUR OBRONNY,
4. BUDYNKI KONSTRUKCJI RYGLOWEJ, 5. POZOSTAŁOŚCI WCZEŚNIEJSZEGO BUDYNKU GOSPODARCZEGO
ŹRÓDŁO: A. M. ROSIEK SIEDZIBY RYCERSKIE W KSIĘSTWIE ŚWIDNICKO-JAWORSKIM DO KOŃCA XIV WIEKU
|
bezpośrednim sąsiedztwie pałacu odkryto pozostałości murowanego budynku z XIII stulecia, który być może pełnił funkcję pierwszej siedziby panów z Wierzbna, choć równie dobrze mogą to być relikty średniowiecznej plebanii. W jego miejscu wzniesiono w 2. połowie XIV wieku gmach o konstrukcji ryglowej, zaopatrzony w dwa urządzenia grzewcze typu hypocaustum: starsze - wykonane z kamienia i młodsze - murowane z kamienia oraz cegły. Budynek ten prawdopodobnie był nieufortyfikowaną siedzibą przedstawicieli rycerskiego rodu von Rohau i istniał tutaj do początku XV wieku, gdy wieś przejął w posiadanie zakon cysterski. Jeszcze jednak w wieku XIV za panów von Rohau lub, jak sugeruje część historyków, dopiero w 1. połowie XV stulecia we wschodniej części zespołu wystawiono murowaną z łamanego kamienia wieżę mieszkalną. Wieża ta wzniesiona została na planie prostokąta o wymiarach 15x12,7 metra, liczyła co najmniej trzy kondygnacje i miała układ dwudzielny ze sklepionymi kolebkowo piwnicami. Jej naroża wykonano ze starannie obrobionych ciosów z piaskowca; również tego materiału użyto do wykucia portalu wejściowego i opraw okiennych. Posiadający metrykę średniowieczną gmach przebudowywano później co najmniej dwukrotnie, by pod koniec XVII wieku włączyć go w zabudowę wschodniego skrzydła nowego barokowego pałacu opackiego.
|
|
PLAN NAJSTARSZEJ CZĘŚCI PAŁACU: 1. MURY WIEŻY MIESZKALNEJ Z XIV/XV WIEKU, 2. RELIKTY BUDYNKU Z XIII WIEKU,
3. POZOSTAŁOŚCI DAWNEJ FOSY, 4. PIECE TYPU HYPOCAUSTUM, 5. ZABUDOWA Z XVII STULECIA
ŹRÓDŁO: A. M. ROSIEK SIEDZIBY RYCERSKIE W KSIĘSTWIE ŚWIDNICKO-JAWORSKIM DO KOŃCA XIV WIEKU
|
PLAN KOMPLEKSU KLASZTORNEGO W WIERZBNEJ: 1. ŚREDNIOWIECZNA WIEŻA, 2. PAŁAC XVIIw., 3. KLASZTOR TZW. DŁUGI DOM XVIIIw.,
4. KOŚCIÓŁ ROMAŃSKI XIIIw., 5. KOŚĆIÓŁ BAROKOWY XVIIIw., 6. BUDYNKI GOSPODARCZE XVIIIw.
|
Nieopodal budynków poklasztornych, w sąsiedztwie stawu stoją tajemnicze kamienne krzyże pokutne. Legenda głosi, że są one pamiątką po mordzie, jakiego dokonał pewien młody mężczyzna, który powróciwszy z wyprawy wojennej zastał swą bogdankę w objęciach innego. Gdy nadszedł dzień ślubu niewiernej panny z jej nowym narzeczonym, zaczaił się przy lokalnej drodze, gdzie podążać miał weselny orszak. Kiedy ten przechodził obok, nieszczęśliwy kochanek rzucił się na idących i po kolei rozsiekał: pannę młodą, jej męża, świadków i rodziców. Łącznie siedem osób.
Taki opis zdarzeń to oczywiście tylko tragiczna legenda. W rzeczywistości krzyże stanęły tutaj w XIX wieku, kiedy ktoś pozbierał je z okolicznych pól. Krzyży jest pięć. Wykute z granitu mierzą 95 do 170 centymetrów wysokości i w dwóch przypadkach posiadają ryt z wizerunkiem włóczni oraz grotu. Dwa dodatkowe krzyże odnaleźć można przy kościele, gdzie już w XX stuleciu przeniesione zostały z Pankowa i Kolna w celu ich ochrony przed dewastacją.
|
|
|
|
|
|
KOLEJNO OD LEWEJ GÓRNEJ FOTOGRAFII ZGODNIE RUCHEM WSKAZÓWEK ZEGARA: ODBICIE PAŁACU W STAWIE ZAMKOWYM, DOM DŁUGI, WIDOK ZAŁOŻENIA PAŁACOWEGO OD PÓŁNOCNEGO WSCHODU, PRZED BAROKOWĄ BRAMĄ WJAZDOWĄ
|
|
uiny dawnego zespołu klasztornego górują nad wsią i mimo daleko posuniętego rozkładu wciąż mogą robić wrażenie. W stosunkowo najlepszym stanie znajduje się XVII-wieczny barokowy pałac opacki, w którego wschodnim skrzydle ukryte są kamienne mury średniowiecznej wieży, zachowane do wysokości ponad 9 metrów. Po przejęciu budynku przez Fundację Zamek Chudów w ograniczonym zakresie zabezpieczono go przed dalszą degradacją: skotwiono ściany, naprawiono kominy oraz dach. Stojący w pobliżu pałacu długi gmach klasztorny to już niestety kompletna ruina. Pozostałością po dawnych czasach jest też
wieża ciśnień , zwana wieżą Paula Kellera, wybudowana pod koniec XVII stulecia w celu zaopatrywania majątku w wodę. Początkowo mierzyła ona około 50 metrów wysokości, to jest mniej więcej tyle, ile wynosiła różnica wzniesień pomiędzy rzeką a klasztorem. Zwieńczono ją podgrzewanym zimą zbiornikiem, skąd drewnianym wodociągiem płynęła woda do zabudowań cystersów. Cały kompleks folwarczno-klasztorny od kilku lat nie należy już do fundacji i nie jest obecnie dostępny dla zwiedzających lub dostęp do niego jest ograniczony.
|
|
|
|
|
W RUINACH DAWNEGO BUDYNKU KLASZTORNEGO, ZWANEGO DŁUGIM DOMEM
|
dawnym klasztorem sąsiaduje piękny romański kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP, którego wyjątkowość podkreśla fakt, że w średniowieczu był to prawdopodobnie jedyny wiejski kościół dwuwieżowy na terenie całego Śląska. Dwuwieżowa fasada, a także rzadko spotykana staranność obróbki wielkich granitowych ciosów świadczyły o ponadprzeciętnych możliwościach finansowych jego fundatorów – panów z Wierzbnej. We wnętrzu przykuwają uwagę odkryte podczas prac konserwacyjnych XIV-wieczne polichromie i XVIII-wieczna dekoracja freskowa sklepienia, a także ołtarz główny z malowidłem Michaela Leopolda Willmana oraz barokowe wyposażenie pochodzące głównie z dawnego kompleksu klasztornego w Krzeszowie. Najbardziej jednak zadziwia układ świątyni z ustawionymi względem siebie pod kątem prostym dwiema nawami. W XVIII wieku stosunkowo niewielka część romańska była już zbyt ciasna, aby pomieścić wiernych, więc dobudowano do niej znacznie większe barokowe skrzydło północne, które z czasem przejęło funkcję nawy głównej.
|
|
|
KOŚCIÓŁ PW. WNIEBOWZIĘCIA NMP: PO LEWEJ CZĘŚĆ BAROKOWA POCHODZĄCA Z XVIII WIEKU, Z PRAWEJ XIII-WIECZNA CZĘŚĆ ROMAŃSKA
|
ieś Wierzbna położona jest około 7 km na północ od Świdnicy, przy drodze do Żarowa. Jadąc w kierunku Świdnicy pałac widoczny będzie po prawej stronie, tuż za kościołem - prowadzi do niego wąska, stromo wspinająca się w górę alejka. Samochód parkujemy pod bramą. Adres: Wierzbna, ul. Kościelna 7. (mapa zamków województwa)
|
1. A. Boguszewicz, Ł.Koniarek: Sprawozdanie z badań archeologicznych siedziby [...] w Wierzbnej w 1999r.
2. M. Chorowska: Rezydencje średniowieczne na Śląsku, OFPWW 2003
3. J. Lamparska: Niezwykłe miejsca wokół Wrocławia, część 3, Asia-Press 2006
4. M. Perzyński: Zamki, twierdze i pałace Dolnego Śląska i Opolszczyzny, WDW 2006
5. A. M. Rosiek: Siedziby rycerskie w księstwie świdnicko-jaworskim do końca XIV wieku, Kraków 2010
|
NA PIERWSZYM PLANIE STAW KLASZTORNY I POZOSTAŁOŚCI ZABYTKOWEGO PARKU
|
W pobliżu:
Bagieniec - zamek renesansowy XVIw., przebudowany, 3 km
Panków - ruina zamku szlacheckiego XVw., 3 km
Świdnica - relikty zamku książęcego XIIIw., 7 km
Krasków - zamek rycerski XIVw., przebudowany w założenie pałacowe, 8 km
Piotrowice Świdnickie - dwór obronny XVIw., 8 km
Pastuchów - wieża mieszkalno-obronna XV/XVIw., 10 km
Domanice - zamek renesansowy XVIw., przebudowany, 12 km
Grodziszcze - relikty zamku XIIIw., 14 km
|
tekst: 2019
fotografie: 2012
© Jacek Bednarek
|
|