PRZEJAZD BRAMNY Z SIENIĄ TO NAJLEPIEJ ZACHOWANY I NAJBARDZIEJ CHARAKTERYSTYCZNY
ELEMENT ZAMKU GÓRNEGO W POKRZYWNIE

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

Z

amek w Pokrzywnie na­le­ży do gro­na naj­star­szych wa­row­ni krzy­żac­kich na zie­miach pol­skich. Czas je­go po­wsta­nia hi­sto­ry­cy okre­śla­ją bo­wiem na la­ta 30. XIII wie­ku, to jest wkrót­ce po prze­ję­ciu czę­ści zie­mi cheł­miń­skiej przez Krzy­ża­ków z rąk bi­sku­pa Chri­stia­na z Oli­wy (zm. 1245), któ­ry z ko­lei wcze­śniej (1222) otrzy­mał ją od księ­cia ma­zo­wiec­kie­go Kon­ra­da (zm. 1247). Pierw­sza wa­row­nia po­wsta­je tu­taj na ko­rze­niu star­sze­go sło­wiań­skie­go gro­du Co­pri­ven i ma for­mę sto­sun­ko­wo nie­wiel­kiej drew­nia­no-ziem­nej for­ta­li­cji, okre­śla­nej mia­nem cas­trum En­gel­sberg lub Mons An­ge­lo­rum (Gó­ra Anio­łów).

RUINA ZAMKU GÓRNEGO

W

edług kroniki Piotra z Dusbur­ga w 1239 wa­row­nię za­miesz­ku­ją już bra­cia za­kon­ni, funk­cjo­nu­je rów­nież ka­pli­ca zam­ko­wa. Na­zwi­sko pierw­sze­go zna­ne­go nam kom­tu­ra Po­krzyw­na po­ja­wia się w źró­dłach pi­sa­nych do­pie­ro jed­nak w ro­ku 1278 – jest nim nie­ja­ki Hein­rich Bra­ban­tius, któ­re­mu przy­pi­su­je się ini­cja­ty­wę prze­bu­do­wy drew­nia­nej straż­ni­cy w mu­ro­wa­ny za­mek. Bu­do­wa no­wej sie­dzi­by kom­tu­rii trwać bę­dzie co naj­mniej do 1335 ro­ku, a więc po­nad pół wie­ku - w jej wy­ni­ku po­wsta­nie tu­taj trzy­czło­no­we za­ło­że­nie obron­ne, któ­re z cza­sem roz­wi­nie się w je­den z więk­szych ośrod­ków ad­mi­ni­stra­cyj­no-mi­li­tar­nych pań­stwa za­kon­ne­go.

WIDOK RUIN OD PÓŁNOCNEGO WSCHODU

PRZY WJEŹDZIE NA ZAMEK GÓRNY

W

przededniu bitwy pod Grun­wal­dem za­mek mo­że po­szczy­cić się znacz­nym za­pa­sem mo­bi­li­za­cyj­nym przy­go­to­wa­nym z my­ślą o to­czą­cej się już woj­nie. We­dług ów­czes­nych in­wen­ta­rzy w spi­żar­niach kon­wen­tu znaj­du­je się co naj­mniej 16 be­czek śle­dzi, 2 becz­ki dor­szy, 3000 poł­ci mię­sa, 6000 se­rów, 44 becz­ki so­li i kil­ka ton zbo­ża. Na te­re­nie kom­tu­rii dla po­trzeb za­ko­nu ho­du­je się 180 sztuk by­dła, 240 świń, 1600 owiec oraz 400 ko­ni, w tym kil­ka­na­ście bo­jo­wych. W po­rów­na­niu do moż­li­wo­ści apro­wi­za­cyj­nych sy­tu­acja obron­na wa­row­ni wy­glą­da już jed­nak o wie­le skrom­niej - zam­ko­wy ar­se­nał li­czy za­le­dwie 39 heł­mów róż­ne­go ty­pu, 24 zbro­je oraz 24 ku­sze. Po bi­twie, w któ­rej zgi­nął kom­tur Po­krzyw­na Bur­chard von Wo­be­cke, za­mek zaj­mu­ją woj­ska pol­skie, ale już w na­stęp­nym ro­ku wra­ca on w rę­ce krzy­żac­kie. No­wy kom­tur, Hans von Po­sern, usu­wa znisz­cze­nia spo­wo­do­wa­ne pol­ską oku­pa­cją twier­dzy i przy­stę­pu­je do roz­bu­do­wy sys­te­mu obron­ne­go wa­row­ni, na po­trze­by któ­rej za­ku­pio­no du­że ilo­ści że­la­za i wap­na oraz 14 ty­się­cy ce­gieł.

GOTYCKI PORTAL BRAMNY NA XIX-WIECZNEJ RYCINIE, "DIE BAU- UND KUNSTDENKMALER DES KREISES GRAUDENZ"

P

o śmierci Friedricha von Zol­lern (zm. 1416 pod­czas za­ra­zy) kom­tur­stwo w Po­krzyw­nie zo­sta­je pod­po­rząd­ko­wa­ne kom­tu­ro­wi z Ra­dzy­nia Cheł­miń­skie­go, bez­po­śre­dnio pod­le­ga­jąc od­tąd wój­to­wi re­zy­du­ją­ce­mu w Ro­goź­nie. Wa­row­nią En­gels­berg za­rzą­dza w tym cza­sie niż­szy urzęd­nik za­kon­ny - piw­nicz­ny (Kel­ler­mei­ster), od­po­wie­dzial­ny za funk­cjo­no­wa­nie miej­sco­we­go bro­wa­ru i go­spo­dar­stwa rol­ne­go. W rę­kach za­ko­nu za­mek po­zo­sta­je do wy­bu­chu woj­ny trzy­na­sto­let­niej (1454), kie­dy to zaj­mu­ją go zbun­to­wa­ne od­dzia­ły Zwią­zku Prus­kie­go. Po jej za­koń­cze­niu, na mo­cy po­ro­zu­mień dru­gie­go po­ko­ju to­ruń­skie­go, w ro­ku 1466 Po­krzyw­no wraz z ca­łą zie­mią cheł­miń­ską włą­czo­ne zo­sta­je do Kró­le­stwa Pol­skie­go i aż do pierw­sze­go roz­bio­ru peł­ni funk­cję sie­dzi­by sta­ro­stów.

BRAMA PROWADZĄCA DO DAWNEGO ZAMKU W POKRZYWNIE, FOTOGRAFIA Z 1906 ROKU (WYŻEJ) I Z OKRESU MIĘDZYWOJNIA

A TAK JEJ PORTAL WYGLĄDA OBECNIE

W

1611 roku ulega zniszczeniu w po­ża­rze ka­pli­ca zam­ko­wa, jed­nak już kil­ka lat póź­niej ów­czes­ny sta­ro­sta Lud­wik Mor­tę­ski her­bu Or­le No­gi (zm. 1615) pod­no­si ją z ru­in do­ko­nu­jąc przy oka­zji re­mon­tu ca­łej wa­row­ni. Nie­dłu­go po­tem na te­re­nie zam­ku osia­da­ją sio­stry nor­ber­tan­ki z klasz­to­ru w Żu­ko­wie, któ­re prze­by­wa­ją tu w la­tach 1626-30. W 1655, po wkro­cze­niu wojsk szwedz­kich do Po­krzyw­na, oku­po­wa­ny za­mek pod­da­wa­ny jest sys­te­ma­tycz­nej de­wa­sta­cji, po czym Szwe­dzi pod­czas swo­je­go od­wro­tu w 1657 pusz­cza­ją go z dy­mem. I choć gmach ten wkrót­ce zo­stał od­bu­do­wa­ny (przy­pusz­czal­nie z ini­cja­ty­wy Do­mi­ni­ka Dzia­łyń­skie­go), to ni­gdy już nie wra­ca do kon­dy­cji sprzed wo­jen szwedz­kich. Ja­ko sie­dzi­ba ad­mi­ni­stra­cji sta­ro­stów użyt­ko­wa­ny jest on z po­wo­dze­niem do lat 70. XVIII wie­ku, po­mi­mo swo­jej me­try­ki ucho­dząc wciąż za bar­dzo so­lid­ny i ele­gan­cki, cze­go do­wo­dzi frag­ment lu­stra­cji z 1765 ro­ku: …przez Krzy­ża­ków z nie­ma­łą ozdo­bą kra­ju wy­mu­ro­wa­ny.

RUINA W 1936 ROKU, ZE ZBIORÓW NAC

P

o pierwszym rozbiorze Pol­ski (1772) wła­dze prus­kie sprze­da­ją nie­użyt­ko­wa­ny już za­mek nie­ja­kie­mu Kay­se­ro­wi, któ­ry de­cy­du­je się go wy­bu­rzyć z prze­zna­cze­niem uzy­sku na na­pra­wę za­bu­do­wań fol­war­cznych i bu­do­wę dro­gi pro­wa­dzą­cej z Gru­dzią­dza do Ra­dzy­nia Cheł­miń­skie­go. Dzia­ła­nia te wy­wo­łu­ją gwał­tow­ne pro­te­sty bi­sku­pa cheł­miń­skie­go An­drze­ja Igna­ce­go Ba­ie­ra, oba­wia­ją­ce­go się o lo­sy po­krzy­żac­kiej ka­pli­cy, jed­nak jej znisz­cze­nia spo­wo­do­wa­ne wi­chu­rą (1789) głos ten osła­bia­ją da­jąc pre­tekst do kon­ty­nu­owa­nia prac roz­biór­ko­wych. Po od­zy­ska­niu przez Pol­skę nie­po­dle­gło­ści za­cho­wa­ne ru­iny zam­ku otrzy­mu­ją ochro­nę praw­ną, po­mi­mo te­go w 1965 ro­ku roz­bu­do­wa wspom­nia­nej wcze­śniej dro­gi wy­mu­sza usu­nię­cie po­łu­dnio­wych frag­men­tów mu­rów daw­ne­go pod­zam­cza. Pierw­sze i jak do­tąd je­dy­ne pra­ce za­bez­pie­cza­ją­ce pod­ję­te zo­sta­ją tu­taj w ro­ku 1967. Od­tąd po­zba­wio­na opie­ki ru­ina sys­te­ma­tycz­nie nisz­cze­je.

XIV-WIECZNA SUSZARNIA SŁODU, STODOŁA LUB SPICHLERZ NA ZAMKU ŚREDNIM
WYKONANE W 2002 ROKU FOTOGRAFIE POSIADAJĄ JUŻ WARTOŚĆ HISTORYCZNĄ,
PONIEWAŻ OD TEGO CZASU BUDYNEK CZĘŚCIOWO ROZPADŁ SIĘ (P. PONIŻEJ)

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

W

rzucie zamku widoczna jest za­leż­ność od wa­run­ków to­po­gra­ficz­nych i roz­pla­no­wa­nia wcześ­niej­sze­go gro­du. Wznie­sio­no go na wzgó­rzu oto­czo­nym z trzech stron wo­da­mi rzecz­ki Ma­ru­szy i bez­imien­ne­go wą­skie­go stru­mie­nia (cza­sa­mi w źró­dłach po­ja­wia się na­zwa: Rud­nian­ka), któ­re są­sia­du­jąc z trak­tem pro­wa­dzą­cym z po­blis­kie­go Ra­dzy­nia do Gru­dzią­dza pod­no­si­ło stra­te­gicz­ną ro­lę krzy­żac­kiej straż­ni­cy, a póź­niej sie­dzi­by kom­tu­ra. Ze­spół ten w cza­sach naj­więk­sze­go roz­kwi­tu obej­mo­wał naj­star­szy, zaj­mu­ją­cy skraj cyp­la za­mek gór­ny, pod­zam­cze we­wnętrz­ne (za­mek śred­ni) i od­dzie­lo­ne fo­są pod­zam­cze ze­wnętrz­ne (za­mek dol­ny), roz­cią­ga­ją­ce się w kie­run­ku wschod­nim.

PLAN ZAMKU W POKRZYWNIE, "DIE BAU- UND KUNSTDENKMAELER DES KREISES GRAUDENZ" 1894:
1. ZAMEK WYSOKI, 2. PODZAMCZE WEWNĘTRZNE, 3. PODZAMCZE ZEWNĘTRZNE

Z

amek górny, założony na pla­nie nie­re­gu­lar­ne­go sie­dmio­bo­ku, wznie­sio­ny zo­stał z ce­gły i gła­zów na­rzu­to­wych za­pra­wio­nych wap­nem. Skła­dał się on z dwóch lub trzech skrzy­deł i wie­ży bram­nej zaj­mu­ją­cych wraz z dzie­dziń­cem po­wierzch­nię oko­ło 1800 me­trów2. Część miesz­kal­no-re­pre­zen­ta­cyj­na, ufor­mo­wa­na na kształt li­te­ry L, obej­mo­wa­ła pół­noc­no-za­chod­nią część za­bu­do­wy, miesz­cząc oprócz kom­nat kom­tu­ra ka­pi­tu­larz i ka­pli­cę, a na niż­szych kon­dyg­na­cjach – iz­by użyt­ko­we i go­spo­dar­cze. Naj­star­szym jej frag­men­tem jest bu­dy­nek pół­noc­ny na pla­nie pro­sto­ką­ta o bo­kach 20x11,5 me­tra, któ­ry przy­pusz­czal­nie w pierw­szej fa­zie funk­cjo­no­wa­nia zam­ku miał for­mę wie­ży miesz­kal­nej (nie­wy­klu­czo­ne, że jej gór­ną par­tię sta­no­wi­ła kon­struk­cja sza­chul­co­wa), o czym świad­czyć mo­gą za­mu­ro­wa­ne otwo­ry okien­ne w ścia­nach we­wnętrz­nych. To tu­taj, na pię­trze znaj­do­wa­ła się ka­pli­ca pw. św. Waw­rzyń­ca, kon­se­kro­wa­na w 1339 ro­ku.

PLAN ZAMKU WYSOKIEGO WG CONRADA STEINBRECHTA I WIDOK WSPÓŁCZESNY

W

jazd na teren zamku górnego pro­wa­dził od pół­noc­ne­go wscho­du przez umoc­nio­ne pod­zam­cze, zwo­dzo­ny most nad prze­ko­pem oraz ni­ską wie­żę, po­prze­dzo­ną ufor­ty­fi­ko­wa­ną szy­ją bram­ną. Wie­ża ta mia­ła pod­piw­ni­czo­ną sień prze­jaz­do­wą z gra­ni­to­wy­mi wspor­ni­ka­mi, pod­pie­ra­ją­cy­mi ko­leb­ko­we skle­pie­nie. Na jej pierw­szej kon­dyg­na­cji znaj­do­wa­ła się kom­na­ta z bo­ga­to zdo­bio­nym dwu­przę­sło­wym skle­pie­niem na gur­tachGurt to łuk w sklepieniu tzw. pas sklepienny. Gurt może być zastosowany jedynie w architekturze murowanej. Jest to łuk, a zarazem część sklepienia, które przenosi siły na kolumny, służki itp. oraz dzieli sklepienie na pola sklepienne. Gurtem można nazwać poprzeczne żebra sklepień., któ­rej prze­zna­cze­nie po­zo­sta­je nie­zna­ne. Od wscho­du do wie­ży bram­nej przy­le­ga­ła wy­dzie­lo­na iz­ba wrot­ne­go.

WIEŻA Z BRAMĄ PROWADZĄCĄ NA ZAMEK GÓRNY

P

odzamcze wewnętrzne, zwa­ne też zam­kiem śred­nim, od­se­pa­ro­wa­ne by­ło od zew­nątrz mu­ra­mi obron­ny­mi i fo­są, nad któ­rą prze­rzu­co­no most zwo­dzo­ny, skąd bo­ga­to zdo­bio­ną ce­gla­ną bra­mą pro­wa­dził trakt w kie­run­ku zam­ku gór­ne­go. Ten wie­lo­bocz­ny plac zaj­mo­wa­ły mu­ro­wa­ne staj­nie, drew­nia­ne bu­dyn­ki dla służ­by zam­ko­wej, dom pod­sta­ro­ście­go (po 1466), bro­war oraz czę­ścio­wo za­cho­wa­ny do dziś du­ży, trój­kon­dyg­na­cyj­ny gmach (spich­lerz, sto­do­ła, su­szar­nia sło­du?), wy­po­sa­żo­ny w strzel­ni­ce i zdo­bio­ny de­ko­ra­cją z zen­drów­ki. Na wschód od zam­ku śred­nie­go roz­cią­ga­ło się roz­le­głe pod­zam­cze ze­wnętrz­ne, zwa­ne pierw­szą kę­pą, o ty­po­wo go­spo­dar­czym, fol­warcz­nym cha­rak­te­rze. We­dług opi­su lu­stra­cyj­ne­go z 1664 ro­ku sta­ły tam mu­ro­wa­ne sto­do­ły, obo­ra, ow­czar­nia i dwór mu­ro­wa­ny.

POZOSTAŁOŚCI BRAMY ŁĄCZĄCEJ DAWNIEJ PODZAMCZE WEWNĘTRZNE Z PODZAMCZEM ZEWNĘTRZNYM

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

D

o czasów współczesnych zachowały się ob­szer­ne par­tie mu­rów zam­ku gór­ne­go, cha­rak­te­ry­stycz­ny, czę­ścio­wo zre­kon­stru­owa­ny ostro­łu­ko­wy por­tal wjaz­do­wy, sta­no­wią­cy nie­gdyś czo­ło dłu­gie­go przed­bra­mia, oraz ru­ina spich­rza/sto­do­ły. W zie­mi przy pół­noc­nym mu­rze zam­ku śred­nie­go wi­docz­na jest skle­pio­na piw­ni­ca (czę­ścio­wo za­sy­pa­na), na któ­rej jesz­cze w la­tach 60. XX wie­ku stał bu­dy­nek miesz­kal­ny. W obrę­bie zam­ku gór­ne­go prze­trwa­ła wie­ża bram­na, a tak­że po­zo­sta­ło­ści szyi bram­nej i mu­rów skrzy­deł miesz­kal­nych. Pod ni­mi za­cho­wa­ły się po­łą­czo­ne ze so­bą skle­pio­ne piw­ni­ce. Pod­czas lu­stra­cji kró­lew­skiej w 1765 pro­wa­dzą­cy ją in­spek­tor wspo­mniał o ukry­tych pod zam­kiem tu­ne­lach: ...są też i lo­chy mu­ro­wa­ne [...] przez kil­ko­ro staj wzdłuż dla po­trzeb­nych na­on­czas wo­ju­ją­cych Krzy­ża­ków wy­ciecz­ki w nie­któ­rych miej­scach zruj­no­wa­ne wiel­ce za­pa­dłe, w dru­gich zaś jesz­cze do­bre. Po­ło­że­nie owych tu­ne­li po­zo­sta­je nie­zna­ne.

POZOSTAŁOŚCI BUDYNKU GOSPODARCZEGO (STODOŁY, SPICHRZA?) NA ZAMKU ŚREDNIM

Ruina znajduje się w rękach pry­wat­nych. Wstęp wzbro­nio­ny, choć tech­nicz­nie moż­li­wy. Ze wzglę­du na cha­rak­ter te­go miej­sca i brak re­gu­lar­nej opie­ki za­le­cam wi­zy­tę od je­sie­ni do wczes­nej wio­sny, gdy po­ra­sta­ją­ce te­ren sa­mo­siej­ki znaj­du­ją się w od­wro­cie. W okre­sie we­ge­ta­cji roś­lin du­ża część mu­rów po­kry­ta jest zie­le­nią, a spa­cer utrud­nia­ją wy­so­kie chasz­cze.

Dokładniejsze oględziny ruin nie powinny za­jąć wię­cej niż 30 mi­nut.

Teren nie jest ogrodzony i swobodnie moż­na tu­taj spa­ce­ro­wać z psem.

Strefa ruchu lotniskowego. Występujące tu ogra­ni­cze­nia nie obo­wią­zu­ją dla dro­nów o ma­sie < 900 g.

FRAGMENT ZAMKU GÓRNEGO (WIEŻA BRAMNA)

DOJAZD

W

ieś Pokrzywno znajduje się oko­ło 10 km na po­łu­dnio­wy wschód od Gru­dzią­dza, przy dro­dze nr 534 pro­wa­dzą­cej do Ra­dzy­nia Cheł­miń­skie­go. Ru­ina zaj­mu­je ła­god­ne wzgó­rze we wschod­niej czę­ści miej­sco­wo­ści, po le­wej stro­nie dro­gi (ja­dąc w kie­run­ku Gru­dzią­dza). (ma­pa zam­ków)

Przy drodze, na zakręcie ma­ły dzi­ki pla­cyk, na któ­rym mo­że­my zo­sta­wić sa­mo­chód.

Rowery można bez większych pro­ble­mów wpro­wa­dzić aż na za­mek gór­ny.

LITERATURA

1. W. Antkowiak, P. Lamparski: Zamki i strażnice krzyżackie..., Graffiti BC 1999
2. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
3. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
4. A. Nowakowski: Arsenał zamków krzyżackich w Prusach..., Ac­ta Ar­cha­e­o­lo­gi­ca Lo­dzien­sia 31/1986
5. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Agencja CB 2000
6. A. Wagner: Murowane budowle obronne w Polsce X-XVIIw., Bellona 2019
7. B. Wasik: Początki krzyżackich zamków na ziemi chełmińskiej, Ar­cha­e­o­lo­gia Hi­sto­ri­ca Po­lo­na 24/2016

W pobliżu:
Radzyń Chełmiński - ruina zamku komturów krzyżackich z XIII/XIV w., 7 km
Grudziądz - pozostałości zamku komturów krzyżackich z XIII w., 10 km
Rogoźno - ruina zamku krzyżackiego z XIII w., 15 km
Wąbrzeźno - pozostałości zamku biskupiego z XIV w., 20 km
Nowe - zamek krzyżacki z XIV w., przebudowany, 30 km
Lipieniek - pozostałości zamku krzyżackiego z XIV w., 32 km
Chełmno - pozostałości zamku krzyżackiego z XIII w., obecnie klasztor, 37 km
Świecie - ruina zamku komturów krzyżackich z XIV w., 38 km
Kowalewo Pomorskie - pozostałości zamku komturów krzyżackich z XIII w., 40 km
Papowo Biskupie - ruina zamku krzyżackiego z XIV w., 42 km
Brodnica - ruina zamku komturów krzyżackich z XIV w., 49 km

tekst: 2023
fotografie: 2002, 2021
© Jacek Bednarek