XIV-WIECZNA SUSZARNIA SŁODU, ALBO STODOŁA, ALBO SPICHLERZ NA ZAMKU ŚREDNIM
W 2002 SPRAWIAŁA WRAŻENIE, JAKBY ZA CHWILĘ MIAŁA SIĘ ROZLECIEĆ

NO I STAŁO SIĘ. WIDOK ROZSYPUJĄCEJ SIĘ BUDY W CZERWCU 2007 - FOT. MACIEJ BRONA.

ierwszy zamek w Pokrzywnie zbudowali Krzyżacy prawdopodobnie w latach 30-ych XIII wieku (*). Była to prymitywna drewniano-ziemna fortalicja, określana mianem Engelsberg - Mons Angelorum (Góra Aniołów). Według kroniki Piotra z Dusburga, w 1239 mieszkali tam już rycerze zakonni. Z 1278 pochodzą informacje o pierwszym komturze Henryku Brabantusie i przypuszczalnie wtedy właśnie rozpoczęto budowę murowanego założenia. Ze względu na bezpieczeństwo w pierwszej kolejności przystąpiono do stawiania murów obwodowych i w trakcie realizacji prac do kolejnych fragmentów muru dostawiano wewnętrzną zabudowę. Czynności te zajęły budowniczym prawie 50 lat. Pokrzywno pełniło funkcję siedziby komturstwa do roku 1416, czyli do śmierci ostatniego komtura Fryderyka von Zollern. Po tej dacie warownię i przylegający do niej folwark włączono do wójtostwa w Rogoźnie. Na zamku Engelsberg przebywał odtąd tylko zakonny piwniczy (Kellermeister), zarządzający miejscowym browarem i gospodarstwem rolnym.

ZREKONSTRUOWANY GOTYCKI PORTAL BRAMNY
PROWADZĄCY NA ZAMEK ŚREDNI

ieco wcześniej, bo kilka miesięcy przed krwawą bitwą pod Grunwaldem ta niewielka pod względem organizacyjnym twierdza charakteryzowała się potężnym zapasem mobilizacyjnym, przygotowanym z myślą o toczącej się już wojnie. W spiżarniach konwentu zmagazynowano wówczas m.in. 16 beczek śledzi, 2 beczki dorszy, 3000 połci mięsa, 6000 serów, 44 beczki soli i kilka ton zboża. Na terenie komturii dla potrzeb Zakonu hodowano 180 sztuk bydła, 240 świń, 1600 owiec oraz prawie 400 koni, w tym kilkanaście bojowych. W porównaniu do możliwości gospodarczych sytuacja obronna zamku wyglądała już o wiele skromniej - w zbrojowni znajdowały się zaledwie 24 pancerze, 38 hełmów i 24 kusze. Po pamiętnej bitwie, w której zginął komtur Pokrzywna Burchard von Wobecke, warownię zdobyły wojska polskie, ale już w następnym roku znalazła się ona ponownie we władaniu Krzyżaków. Usunęli oni wtedy szkody spowodowane polską okupacją twierdzy i przystąpili do rozbudowy jej systemu obronnego. W tym celu w 1414 sprowadzono duże ilości żelaza i wapna, a rok później zakupiono 14 tysięcy cegieł. Własnością Zakonu pozostawał obiekt do wybuchu wojny trzynastoletniej w 1454 roku, kiedy zajęły go zbuntowane oddziały Związku Pruskiego. Na mocy porozumień drugiego pokoju toruńskiego w roku 1466 Pokrzywno wraz z całą ziemią chełmińską zostało przyłączone do Polski i aż do pierwszego rozbioru w 1772 roku było siedzibą polskich starostów. W roku 1611 spłonęła zamkowa kaplica, którą cztery lata później odbudował ówczesny starosta Ludwik Mortęski. Około roku 1630 na terenie warowni zamieszkały siostry norbertanki z Żukowa. Podczas potopu Szwedzi zdobyli i spalili zamek, a kaplicę sprofanowali. Później wprawdzie ponownie go odbudowano, ale gmach już nigdy nie wrócił do kondycji sprzed lat. Za rządów Prusaków całość sprzedano niejakiemu Keyserowi, który rozpoczął jego demontaż z przeznaczeniem na budowę drogi. Rozbiórka została wprawdzie wstrzymana po szybkiej interwencji biskupa chełmińskiego Baiera, ale już w 1789 roku wichura częściowo zniszczyła kaplicę, co stało się początkiem dalszych działań likwidacyjnych. W 1934 polskie władze konserwatorskie uznały ruiny za zabytek, mimo to w 1965 roku przebudowa drogi doprowadziła do wyburzenia zabudowań przylegających do południowej partii murów. Pierwsze prace zabezpieczające podjęto w roku 1967.

ZAROŚNIĘTA WIEŻA BRAMNA- FOT. MACIEJ BRONA

amek w Pokrzywnie należy do najstarszych krzyżackich założeń obronnych na ziemi chełmińskiej. W jego rzucie widoczna jest zależność od warunków topograficznych i rozplanowania wcześniejszego grodu. Budowlę wzniesiono na wzgórzu, otoczonym z trzech stron wodami rzeczki Maruszy i bezimiennego wąskiego strumienia. Wzgórze sąsiadowało z traktem prowadzącym z pobliskiego Radzynia do Grudziądza, co podnosiło strategiczną rolę warowni. Zespół składał się z zamku właściwego oraz dwóch usytuowanych od północnego wschodu przedzamczy. Zamek górny, założony na planie nieregularnego siedmioboku, wzniesiony został z cegły i głazów narzutowych, zaprawionych wapnem. Składał się on z pięciu lub sześciu skrzydeł i wieży bramnej. Wjazd prowadził przez umocnione podzamcze, most zwodzony oraz ubezpieczaną murowanym przedbramiem basztę bramną. Pierwszym budynkiem murowanym była tutaj przypuszczalnie kaplica pw. św. Wawrzyńca. W skrzydle wschodnim znajdowały się pomieszczenia reprezentacyjne: refektarz i kapitularz. Wszystkie budynki w ciągu były podpiwniczone; podobnie jak izby parterowe, piwnice przeznaczono na cele gospodarcze. W obrębie zamku konwentualnego musiały się mieścić ponadto takie pomieszczenia jak dormitorium, infirmeria dla starych i chorych braci, łaźnia, piekarnia, spiżarnia i kuchnia. Od południowego wschodu przylegał do domu mieszkalnego zachowany obecnie do wysokości korony murów drugiej kondygnacji budynek bramny z izbą wrotnego obok przejazdu. Podzamcze wewnętrzne, zwane też zamkim średnim, oddzielone było od zewnątrz fosą z mostem zwodzonym i potężnymi murami obwodowymi, w których ciągu być może wznosiła się wieża bramna. Znajdowały się na nim zabudowania mieszkalne i gospodarcze, browar oraz zachowany do dziś duży, trójkondygnacyjny budynek (spichlerz, stodoła, suszarnia słodu?) ze strzelnicami na zewnątrz i w kierunku podzamczy. Na wschód od zamku średniego stało podzamcze zewnętrzne - założony na planie nieregularnym rozległy zespół, w którego obrębie mieściły się dodatkowe zabudowania gospodarcze.

PLAN ZAMKU W POKRZYWNIE:
1. ZAMEK GÓRNY, 2. ZAMEK ŚREDNI (PODZAMCZE WEWNĘTRZNE),
3. PODZAMCZE ZEWNĘTRZNE, 4. STODOŁA (SPICHLERZ), 5. PORTAL BRAMNY

zespołu obronnego do czasów współczesnych zachowały się znaczne partie murów podzamczy, charakterystyczny, zrekonstruowany XIV-wieczny ostrołukowy portal wjazdowy, stanowiący niegdyś czoło długiego przedbramia (portal oryginalny posiadał łuk okrągły), oraz wspomniana wcześniej wielka stodoła. Ta ostatnia grozi zawaleniem. W ziemi przy północnym murze zamku średniego zachowała się sklepiona średniowieczna piwnica (częściowo zasypana), na której jeszcze w latach 60-ych XX wieku stał budynek mieszkalny. Na zamku górnym przetrwała wieża bramna, fragmenty przedbramia oraz murów skrzydła wschodniego i północnego, a także pozostałości murów pozostałych skrzydeł. Pod zamkiem zachowały się połączone ze sobą sklepione piwnice. Lustracja królewska z 1765 stwierdziła istnienie murowanych tuneli, którymi broniąca się załoga wypadała na oblegających: ...są też i lochy murowane [...] przez kilkoro staj wzdłuż dla potrzebnych naonczas wojujących Krzyżaków wycieczki w niektórych miejscach zrujnowane wielce zapadłe, w drugich zaś jeszcze dobre. Położenie tuneli jest obecnie nieznane.
ruina znajduje się w rękach prywatnych, o czym informuje umieszczona na portalu nieprzyjazna tabliczka, którą można spostponować: nikt tego nie pilnuje. Zameczek znajduje się po lewej stronie szosy prowadzącej do Grudziądza. Kursują tędy autobusy PKS. Wstęp na teren ruin zabroniony (czyli nie trzeba płacić za bilet :). (mapa) (2007)

FOT. MACIEJ BRONA

1. W. Antkowiak, P. Lamparski: Zamki i strażnice krzyżackie..., Graffiti BC 1999
2. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
3. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
5. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Agencja CB 2000

(*) Niektórzy historycy są zdania, że pierwsze umocnienia obronne w Pokrzywnie wznieśli nie Krzyżacy, lecz zakon cysterski.

Radzyń Chełmiński - ruina zamku komturskiego XIII/XIVw., ok. 7 km
Grudziądz - pozostałości zamku komturskiego XIIIw., ok. 10 km
Rogoźno - ruina zamku krzyżackiego XIIIw., ok. 15 km
Wąbrzeźno - pozostałości zamku biskupiego XIVw., ok. 20 km