KOŚCIÓŁ OTACZA MUR OBRONNY Z BASTIONAMI, WZNIESIONY W XVII WIEKU
P
rzypuszczalnie na początku XVII wieku powstają okalające świątynię mur obronny i fosa. W 1661 roku Brochów działem spadkowym przechodzi na Agnieszkę Lasocką z domu Brochowską, żonę Olbrachta Adriana Lasockiegoherbu Dołęga (zm. 1690), późniejszego starosty wyszogrodzkiego, który Roku 1665 dnia 28 sierpnia [...] kościół chylący się do upadku z powodu starości z pomocą Wielebnego Zygmunta Załęskiego [...] gruntownie odnowił i na konserwację wieś Plecewice tej Bazylice, za zgodą Rzeczypospolitej, na wieki wcielił. Na jego hojności parafia korzysta aż do 1863 roku, wszelkie naprawy i renowacje pokrywając ze środków pochodzących ze specjalnego funduszu zasilanego dochodami ze wsi Plecewice. Uposażenie to zostaje ukazem carskim odebrane świątyni po upadku powstania styczniowego i odtąd przy remontach może ona liczyć jedynie na okoliczne ziemiaństwo, a później – na Skarb Państwa. Kościół św. Rocha w XIX wieku przynależy administracyjnie do archidiecezji warszawskiej, a granice podlegającej mu parafii sięgają aż Żelazowej Woli.
KOŚCIÓŁ NA RYCINIE Z POŁOWY XIX WIEKU, "TYGODNIK ILUSTROWANY" 1860
Dzieje kościoła parafialnego w Brochowie krzyżują się z rodzinną historią zamieszkałych w Żelazowej Woli Chopinów. W jego murach bowiem, w dniu 2 czerwca 1806 roku odbył się ślub
Nicolasa (Mikołaja) Chopina (zm. 1844) z
Teklą Justyną z Krzyżanowskich (zm. 1861), a na Wielkanoc 1810 roku to właśnie tutaj ochrzczono ich syna - Fryderyka Franciszka (zm. 1849). Zachowały się wpisy z księgi metrykalnej i metryki chrztu o treści:
Roku 1810, 23 miesiąca kwietnia o godzinie trzeciej po południu przed nami proboszczem brochowskim, sprawującym obowiązki urzędnika stanu cywilnego parafii brochowskiej powiatu sochaczewskiego w departamencie warszawskim, stawili się Mikołaj Chopin, ojciec lat mający 40, we wsi Żelazowa Wola zamieszkały, i okazał nam dziecię płci męskiej, które urodziło się w domu jego w dniu 22 miesiąca lutego o godzinie 6 wieczorem roku bieżącego, oświadczając, że jest ono spłodzone z niego i Justyny z Krzyżanowskich, liczącej lat 28, jego małżonki, i że życzeniem jego jest nadać mu dwa imiona Fryderyk Franciszek. Po uczynieniu powyższego oświadczenia i okazaniu dziecięcia w przytomności Józefa Wyrzykowskiego, ekonoma, liczącego lat 38, tudzież Fryderyka Geszta, który rok 40 skończył, obydwóch w wsi Żelazowa Wola zamieszkałych, ojciec oraz świadkowie [...] po przeczytaniu niniejszego aktu urodzenia stawiającym wyznali, iż pisać umieją. My akt niniejszy podpisaliśmy, Ksiądz Jan Duchnowski, proboszcz brochowski, sprawujący obowiązki urzędnika stanu cywilnego, Mikołaj Chopin, ojciec.
Nr 2.23.IV /1810/. Ja, jak wyżej, spełniłem obrzędy nad niemowlęciem ochrzczonym z wody, dwojga imion Fryderykiem Franciszkiem, urodzonym 22 lutego 1806 z Wielmożnych Mikołaja Choppen Francuza oraz Justyny Krzyżanowskiej, ślubnych małżonków. Rodzice chrzestni - Wielmożny Franciszek Grembecki ze wsi Ciepliny z Wielmożną panną Anną Skarbkówną, hrabianką z Żelazowej Woli.
Należy tu wyjaśnić, że wymieniony w akcie chrztu Grembecki jedynie zastępował
hrabiego Skarbka, który w tym czasie przebywał w Paryżu, i który uważany był przez Chopinów za właściwego ojca chrzestnego. Niejasna jest też data urodzin Fryderyka - według rodzinnej tradycji kompozytor przyszedł na świat nie 22 lutego, lecz 1 marca.
OFICYNA PRZY NIEISTNIEJĄCYM DWORZE SKARBKÓW W ŻELAZOWEJ WOLI, MIEJSCE URODZENIA FRYDERYKA CHOPINA
P
odczas walk rosyjsko-pruskich toczonych nad Bzurą w latach 1915-16 budowla ulega całkowitemu zniszczeniu. Jej sklepienie zapada się, ginie bezpowrotnie wystrój oraz wyposażenie wnętrz. Z tej katastrofy udaje się ocalić tylko pojedyncze rzeźby, kilka mniejszych obrazów i kamienne tablice pamiątkowe. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w latach 1924-29 architekci
Jarosław Wojciechowski i Tymoteusz Sawicki dokonują jej odbudowy łącząc wierność tradycji historycznej z modnym w tym czasie stylem art deco. Rekonstrukcja ta nie obejmuje jednak wnętrza świątyni - sklepienie i ściany zostają pokryte jedynie gładkimi tynkami, przez co niegdyś barwne i pełne ozdób teraz stają się surowe i sterylnie białe.
WNĘTRZE KOŚCIOŁA W 1903 ROKU, FOTOGRAFIE ZE ZBIORÓW IHS UJ
ZNISZCZONY KOŚCIÓŁ PO 1915
P
óźnym latem 1939 roku w Brochowie i okolicach toczą się zacięte walki polsko-niemieckie prowadzone w ramach jednej z największych bitew kampanii wrześniowej, zapamiętanej przez historię jako
bitwa nad Bzurą. Kościół ponownie staje się ofiarą bombardowań, choć tym razem skala zniszczeń okazuje się znacznie mniejsza niż podczas I wojny światowej, dzięki czemu już w 1949 roku, po krótkim remoncie gmach może ponownie pełnić funkcje sakralne. Później jednak, w okresie Polski Ludowej przy braku niezbędnych nakładów finansowych jego stan ulega powolnej, lecz systematycznej degradacji: pojawiają się pęknięcia w murach, pęcznieją zawilgocone tynki, zawaleniem grozi dach kościoła. Zagrożenia budowlane zostają usunięte dopiero w latach 90. XX wieku, a przed rokiem 2010 – w ramach inicjatyw związanych z obchodami 200. rocznicy urodzin Fryderyka Chopina - wnętrze świątyni odzyskuje utracony w 1915 dekoracyjny wystrój. Inwestycja ta, finansowana ze środków Ministerstwa Kultury, kosztuje podatników ponad 5 milionów złotych.
WIDOK KOŚCIOŁA OD PÓŁNOCNEGO ZACHODU, STAN W 1916 I OBECNIE
ościół jest klasyczną bazyliką obronną wybudowaną na planie prostokąta ze średniowieczną nawą główną i dostawionymi do niej w XVI wieku dwiema nawami bocznymi w taki sposób, że górna linia okien w nawie głównej znajduje się nad dachami naw bocznych. Surową, zbliżoną do neoromańskiej formę zewnętrzną budowli podkreślają ustawione przy elewacji zachodniej dwie cylindryczne wieże, pomiędzy którymi znajduje się główne wejście z zawieszoną nad nim emporą. Elewację wschodnią świątyni zamyka absyda i wyrastająca z niej samotna wieża, co w Polsce stanowi rozwiązanie rzadko spotykane, popularne bywa natomiast w architekturze północnych Włoch. Wszystkie wieże kościelne zwieńczono dachami stożkowymi krytymi blachą. Komunikację między nimi zapewniają znajdujące się nad filarami korytarze ze strzelnicami i półkoliście zamkniętymi okienkami. Otwory strzeleckie umieszczono również w elewacji zachodniej przy wejściu głównym, oraz w przyziemiu, gdzie utworzyły one rozglifione wnęki. Budowlę otacza XVII-wieczny mur z bastionami, który - biorąc pod uwagę czasy, w jakich powstawał - mógł mieć w tym przypadku znaczenie bardziej symboliczne niż obronne.
PLAN KOŚCIOŁA WG J. ŻABICKIEGO: 1. NAWA GŁÓWNA, 2. NAWY BOCZNE, 3. PREZBITERIUM,
4. KRUCHTA, 5. WIEŻE, 6. MUR OBRONNY Z BASTIONAMI
WIDOK KOŚCIOŁA OD ZACHODU
W
nętrze kościoła nakryto rozciągniętym na całej jego długości sklepieniem kolebkowym dekorowanym
siecią kasetonową z motywami kwadratu i koła. Sklepienia naw bocznych ozdobione były natomiast siatką utworzoną z przenikających się ośmioboków wypełnionych analogicznie zakomponowaną polichromią. Rozświetlają je szerokie gotyckie okna, które oryginalnie (przed XVIII w.) były prawdopodobnie smuklejsze.
W NAWIE GŁÓWNEJ, NA FOTOGRAFII POWYŻEJ DEKORACJA KASETONOWA PO REKONSTRUKCJI W LATACH 2008-2009
spółczesny charakter świątyni w pewnym stopniu odbiega od wyglądu XVI-wiecznego i jest rezultatem kontrowersyjnych, prowadzonych w pośpiechu działań konserwatorskich z początku XX wieku oraz wykonanej w okresie 2008-2009 rewitalizacji, która przywróciła jej wnętrzu dawną dekoracyjność: cementowe stropy i nagie od ponad 70 lat ściany pokryto wielobarwną polichromią odtworzoną w oparciu o zachowane relikty renesansowej malatury. Wyposażenie kościoła jest niemal w całości wtórne i pochodzi z czasów współczesnych (ołtarze, ławki, stalle, rzeźba Chrystusa z belki tęczowej to kopie wykonane na podstawie archiwalnych zdjęć sprzed I WŚ) - do nielicznych wyjątków należą XVIII-wieczne figury świętych dominikańskich. Zachowały się również kominki do gotowania pożywienia załodze na wypadek oblężenia, a w podziemiach - groby rodu Lasockich - właścicieli wsi z lat 1662-1931. Kościół nadal pełni funkcje sakralne.
ELEWACJA PÓŁNOCNA KOŚCIOŁA: PRZED I WOJNĄ ŚWIATOWĄ, PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ, OBECNIE
Począwszy od 2002 roku w trzecią niedzielę września Gmina Brochów bierze udział w organizacji historycznych rekonstrukcji upamiętniających poszczególne epizody Bitwy nad Bzurą. Uczestniczy w niej czynnie co najmniej kilkuset pasjonatów przebranych w mundury polskie, niemieckie, słowackie, także kawaleria i historyczne pojazdy pancerne, a nawet lotnictwo. Inscenizacje te należą do największych polskich imprez nawiązujących do wydarzeń z drugiej wojny światowej i najważniejszych spotkań miłośników historii Września '39.
KOŚCIÓŁ W BROCHOWIE, W TLE RZEKA BZURA
Świątynia nie jest obiektem typowo turystycznym. Wstęp zasadniczo tylko w czasie nabożeństw. Na co dzień wnętrze kościoła można oglądać z kruchty, którą od nawy głównej oddziela solidna krata. Przypuszczalnie wieczorami zamykana jest również furta prowadząca za mury obronne.
Na zachód od kościoła rozciąga się malowniczy obszar o typowej dla Mazowsza estetyce (wierzby jak z obrazka). Jest to świetne miejsce na spacer z psem. Na teren kościelny z pieskiem wchodzić nie wolno.
Przy schodach prowadzących do wejścia głównego znajduje się platforma dla wózków.
Brak ograniczeń dla lotów rekreacyjnych. Zwarta zabudowa sąsiaduje z kościołem tylko od północy. Z pozostałych stron dużo przestrzeni i dogodne warunki do wykonywania ujęć z lotu ptaka.
DOJAZD
B
rochów położony jest 13 km na północ od Sochaczewa, przy zachodnich rubieżach Puszczy Kampinoskiej. Dojazd z Sochaczewa drogą krajową nr 705. Po około 10 kilometrach (za wsią Konary) jest skrzyżowanie z kapliczką - należy tutaj skręcić w lewo w drogę, na którą prowadzi tabliczka z napisem Malanowo 0,6. (mapa zamków województwa)
Samochód i rowery możemy pozostawić na niewielkim parkingu sąsiadującym z kościołem od strony północnej, lub bezpośrednio przy drodze na wyznaczonych miejscach postojowych. Parking bezpłatny (2022).
LITERATURA
1. M. Kozarzewski, A. Karolczak: Polichromia kościoła w Brochowie..., Renowacje i zabytki 2010
2. M. Przygoda-Stelmach: Bractwo parafialne św. Rocha..., Saeculum Christianum 2013
3. Z. Skiełczyński: Dawny Brochów, Leszno 1993
4. A. G. Turczyk: Brochów i Chopin, Ziemia Sochaczewska, 7/2000
5. J. Żabicki: Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Arkady 2015
WIERZBY I WSPOMNIENIE CHOPINA - WITAMY NA MAZOWSZU
W pobliżu: Sochaczew - ruina zamku książęcego z XIV w., 12 km Łowicz - relikty zamku biskupów gnieźnieńskich z XIV w., 40 km Płock - zamek książąt mazowieckich z XIV w., 49 km