redniowieczny zamek rycerski, którego relikty zamknięte zostały w bryle użytkowanego przez księży Salezjanów zespołu klasztornego, powstał przypuszczalnie przed 1418 rokiem z inicjatywy Wacława Zaręby z Kalinowej. Czasami źródła fundację warowni przypisują Różycom Niechmirowskim lub łączą z potomkami Jana z Chełmicy, czyli rodziną Lutomierskich. W okresie budowy obronnych umocnień żaden z wymienionych rodów nie był jednak w posiadaniu tej części miasta i rozpoczęcie inwestycji przez któregoś z ich przedstawicieli w świetle dostępnych materiałów historycznych wydaje się mało prawdopodobne. W 1460 roku Lutomiersk przeszedł na własność rodziny Poddębskich, by w roku 1518 w wyniku powiązań okołomałżeńskich stać się własnością Grzymalitów Grudzińskich. W 1651 wojewoda rawski Andrzej Grudziński herbu Grzymała po nieudanej przygodzie z kalwinizmem sprowadził do miasteczka Zakon Ojców Reformatorów i ufundował im klasztor, którego bryła wchłonęła wkrótce mury gotyckiego zamku. Rozbudowę już wówczas kościelnego zespołu prowadzili w 1651-59 Anna Grudzińska oraz jej syn Marcin Grudziński, podkomorzy inowrocławski. Obok domów klasztornych wznieśli oni ponadto nowy barokowy kościół konsekrowany w roku 1659.
KLASZTOR I KOŚCIÓŁ ZNISZCZONE W WYNIKU DZIAŁAŃ WOJENNYCH 1914/15
P
o blisko 200-letnim okresie rządów zakonnych budynek klasztorny, w ramach sankcji polityczno-ekonomicznych za wspieranie powstańców styczniowych, został przejęty przez skarb państwa, choć duchowni nadal mieli prawo w nim mieszkać. W 1900 roku zmarł ostatni jego rezydent i wtedy klasztor zamknięto. Wystawioną na licytację przez władze carskie budowlę wykupiła gmina lutomierska i aktem notarialnym przekazała biskupowi diecezji kujawsko-kaliskiej. Niedługo potem, podczas działań wojennych jesienią 1914 roku gmach został poważnie uszkodzony - spłonęły wszystkie dachy, runęły sklepienia, a ceglane mury uległy takiej ruinie, że po wojnie pojawił się pomysł, by budynki klasztorne zburzyć, a na ich miejscu postawić kapliczkę upamiętniającą działalność Reformatorów. Ostatecznie zawiązał się komitet odbudowy i po przekazaniu ruin wraz z kościołem w ręce Salezjanów w 1925 roku rozpoczęły się prace mające na celu rekonstrukcję założenia. Po ich zakończeniu w roku 1929 otwarto tu zakład wychowawczy i sierociniec, który z przerwami funkcjonował do 1951. Podczas drugiej wojny światowej pomieszczenia klasztorne zaadaptowano na koszary dla żołnierzy Wermachtu udających się na front wschodni, organizowano punkt zborny dla Polaków wywożonych na przymusowe roboty do Niemiec, później w opuszczonym gmachu utworzono magazyn zbożowy, a w marcu 1943 roku zajęły je władze wojskowe z przeznaczeniem na magazyn części zamiennych do samolotów Luftwaffe. W okresie powojennym obiekt powrócił do roli sierocińca, przerwanej nagle przez pożar, który wybuchł w dniu 11 września 1951 roku. Po prowadzonej w latach 50. i 60. odbudowie budynek klasztorny zaadaptowano na dom rekolekcyjny i ośrodek dla młodych księży, a w 1996 roku otwarto tutaj Salezjańską Szkołę Muzyczną.
ŻOŁNIERZE WERMACHTU W LUTOMIERSKU, FOTOGRAFIA PRAWDOPODOBNIE Z 1940 ROKU
iedziba Zarębów zbudowana została prawdopodobnie na planie kwadratu o wymiarach około 26x35 metrów, choć opinie historyków na ten temat bywają odmienne. Być może zamek składał się z otoczonych murami: południowego, dwukondygnacyjnego domu z bramą i pomocniczego budynku stojącego przy zachodnim odcinku kurtyny północnej. Nie brakuje również głosów, że zamek lutomierski nigdy nie został w pełni zrealizowany - w średniowieczu wzniesiono tylko gmach z bramą i być może dom wschodni, natomiast pozostałe zabudowania, a nawet umocnienia, miały konstrukcję drewnianą.
PLAN ZAMKU W LUTOMIERSKU WG T.POKLEWSKIEGO, E.GRABARCZYK I M.ŻEMIGAŁY
CIENKĄ LINIĄ ZAZNACZONY ZARYS BUDYNKÓW KLASZTORNYCH
ozostałości gotyckiego założenia ukryte są w południowym skrzydle domu klasztornego. Nieotynkowana, uformowana z rudej cegły elewacja ozdobiona jest rombami dekoracji zendrówkowej. W części wschodniej dostrzec można zamurowany ostrołukowy przejazd bramny z dwiema furtkami, natomiast po stronie zachodniej widnieją relikty niewielkich gotyckich okien. Trójskrzydłowy zespół klasztorny mieści obecnie Salezjańską Ogólnokształcącą Szkołę Muzyczną II Stopnia z internatem. We wnętrzach czynna jest wystawa zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi pt. Najdawniejsze i dawne dzieje Lutomierska, choć nie wiem, czy jest ona dostępna dla osób spoza zgromadzenia. Teren wokół szkoły i stojącego obok niej kościoła jest osiągalny, ale ze względu na charakter miejsca należy zachować daleko posuniętą dyskrecję.
Salezjańskie Szkoły Muzyczne II stopnia
im. ks. Antoniego Chlondowskiego w Lutomiersku
ul. Kopernika 3, 95-083 Lutomiersk
tel.: 42 236 91 10
e-mail: lutomiersk@salezjanie.pl
OZDOBNA BRAMA WEJŚCIOWA NA TEREN DAWNEGO KLASZTORU
W ELEWACJI POŁUDNIOWEJ ZACHOWAŁY SIĘ DETALE GOTYCKIE PO ŚREDNIOWIECZNEJ BRAMIE
DOJAZD
M
iejscowość położona jest około 15 km na północny zachód od Pabianic, przy drodze Zgierz-Kalisz. Dojechać można tutaj autobusami PKS z sąsiednich miejscowości lub bezpośrednio z Łodzi powolnym starym tramwajem linii 43 (przystanek "Klasztor", aktualnie ruch tramwajowy jest zawieszony - 2021). Szkoła znajduje się przy wyjeździe z Lutomierska na północ od drogi prowadzącej do Łodzi. Pod bramą miejsca parkingowe. (mapa zamków)
LITERATURA
1. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
2. L. Kajzer: Małe czy duże, czyli o tzw. zamkach rycerskich na Niżu Polskim
WIDOK Z DROGI PROWADZĄCEJ DO ŁODZI, KLASZTOR OD STRONY STAWU MATEJA
W pobliżu: Pabianice - dwór kapituły krakowskiej z XVI w., 14 km Wojsławice - pozostałości zamku rycerskiego z XVI w., 26 km Łęczyca - zamek królewski z XIV w., 37 km Sieradz - relikty zamku królewskiego z XIV w., 41 km Uniejów - zamek biskupi z XIV w., 43 km