ZAMEK W UNIEJOWIE, WIDOK OD WSCHODU

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

U

niejów pojawia się w źródłach pi­sa­nych po raz pierw­szy w 1136 ro­ku, w bul­li pa­pie­ża In­no­cen­te­go II, gdzie Vil­la Unie­ie­vo wy­mie­nio­na zo­sta­je ja­ko jed­na ze wsi kasz­te­la­ni spi­cy­mier­skiej. Być mo­że w tym cza­sie funk­cjo­nu­je w niej już drew­nia­ny dwór ar­cy­bi­sku­pów gnieź­nień­skich, wzmian­ko­wa­ny w 1242 ja­ko cu­ria sua apud Un­ye­yow, któ­ry w ko­lej­nych wie­kach prze­kształ­ci się w waż­ny ośro­dek ad­mi­ni­stra­cji ko­ściel­nej z sie­dzi­bą ar­chi­dia­ko­na­tuArchidiakonat - okręg kościelny zarządzany przez archidiakona - delegata biskupa do spraw administracji i dyscypliny. i ofi­cja­la­tu okrę­go­we­goOficjalat - okręg sądownictwa kościelnego, a tak­że miej­scem od­by­wa­nia sy­no­dów pro­win­cjo­nal­nych. Na je­go przy­szły roz­wój za­pew­ne wpływ ma ufor­mo­wa­nie się ka­pi­tu­ły funk­cjo­nu­ją­cej przy wznie­sio­nej na prze­ciw­le­głym brze­gu rze­ki ko­le­gia­cie oraz na­da­nie osa­dzie praw miej­skich (1285). Z za­cho­wa­nych do­ku­men­tów wy­ni­ka, że w dru­giej po­ło­wie XIII wie­ku czę­sto prze­by­wa tu­taj ar­cy­bi­skup gnieź­nień­ski Ja­kub Świn­ka (zm. 1314) oraz ksią­żę sie­radz­ki i łę­czyc­ki Le­szek Czar­ny (zm. 1288).

KOLEGIATA W UNIEJOWIE WZNIESIONA OKOŁO 1170 I PRZEBUDOWANA PRZEZ JAROSŁAWA BOGORIĘ SKOTNICKIEGO W 1365

N

ajstarszy zachowany zapis wska­zu­ją­cy na ist­nie­nie w Unie­jo­wie sie­dzi­by obron­nej znaj­dzie­my w do­ku­men­tach z pro­ce­su pol­sko-krzy­żac­kie­go to­czą­ce­go się w ro­ku 1339, pod­czas któ­re­go świad­ko­wie ze­zna­ją, że rej­za krzy­żac­ka znisz­czy­ła dic­tum lo­cum de Une­yow et eius cas­trum. W na­jaz­dach wojsk za­kon­nych z lat 1331 i 1339 uni­ce­stwie­niu ule­ga po­bli­ski Spy­ci­mierz (wg Pa­wła Ogoń­czy­ka, świad­ka tam­tych zda­rzeń: po­dło­ży­li ogień i gród spa­li­li, po­nie­waż w in­ny spo­sób do­być go nie mo­gli), ośro­dek do­tych­czas więk­szy i bar­dziej zna­czą­cy od unie­jow­skie­go. Po­wo­du­je to je­go upa­dek, a jed­no­cze­śnie umo­żli­wia pręż­ny roz­wój Unie­jo­wa, któ­ry sta­je się od­tąd głó­nym cen­trum ad­mi­ni­stra­cyj­nym i go­spo­dar­czym re­gio­nu.

PLAN ZAMKU I MIASTA W ŚREDNIOWIECZU WG W. KALINOWSKIEGO I S. TRAWKOWSKIEGO: 1. ZAMEK, 2. KOLEGIATA,
3. RATUSZ, 4. KOŚCIÓŁ ŚW. DUCHA, 5. KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA, 6. KAPLICA BOŻEGO CIAŁA

M

urowany zamek, wystawiony w miejscu spa­lo­ne­go przez Krzy­ża­ków drew­nia­ne­go gro­du, sta­no­wi ini­cja­ty­wę bu­dow­la­ną bi­sku­pa Ja­ro­sła­wa ze Skot­nik her­bu Bo­go­ria (zm. 1376), fun­da­to­ra zam­ków w Ło­wi­czu, Opa­tów­ku pod Ka­li­szem oraz w Ka­mie­niu na Kraj­nie, i po­my­sło­daw­cy go­tyc­kiej od­bu­do­wy ka­te­dry gnieź­nień­skiej. Wznie­sio­na w la­tach 1350-65 wa­row­nia sta­no­wi po­nie­kąd uzu­peł­nie­nie sys­te­mu ka­zi­mie­rzow­skich twierdz gra­nicz­nych, bro­niąc wraz z Łę­czy­cą, Sie­ra­dzem i Ko­łem do­stę­pu do cen­trum pań­stwa od pół­no­cy i od pół­noc­ne­go-za­cho­du. Prze­de wszyst­kim jed­nak peł­ni ona funk­cję sie­dzi­by ksią­żąt Ko­ścio­ła, któ­rych cha­rak­te­ry­stycz­ną ce­chą dzia­łal­no­ści w okre­sie śred­nio­wie­cza jest ad­mi­ni­stra­cja i za­rząd die­ce­zją opar­ty na cy­klicz­nych ob­jaz­dach pod­le­głych jej dóbr i ma­jąt­ków. Od­by­wa­ją się tu­taj rów­nież waż­ne uro­czy­sto­ści i spot­ka­nia w krę­gach naj­wyż­szych władz ko­ściel­nych, jak choć­by słyn­ny sy­nod w 1376 ro­ku z udzia­łem wy­słan­ni­ka pa­pie­skie­go i bi­sku­pa Ma­jor­ki, nun­cju­sza Mi­ko­ła­ja, zor­ga­ni­zo­wa­ny na za­pro­sze­nie Ja­nu­sza Su­che­go­wil­ka her­bu Grzy­ma­ła (zm. 1382) w ce­lu opo­dat­ko­wa­nia du­cho­wień­stwa na rzecz kru­cja­ty prze­ciw­ko Tur­kom.

WIDOK ZAMKU OD STRONY RZEKI WARTY NA POCZĄTKU XX WIEKU I OBECNIE

W

1381 roku warownię wbrew obiet­ni­cy zaj­mu­je nie­ja­ki Ber­nard z Gar­bo­wa, San­do­mie­rza­nin, peł­nią­cy tu­taj tym­cza­so­wo funk­cję je­go stra­ży. Na­stęp­nie, wraz z gru­pą kom­pa­nów, opróż­nia skar­biec bi­sku­pa z mo­net o war­to­ści 600 grzy­wien, by po dwóch ty­go­dniach oku­pa­cji wy­co­fać się z niej wraz z gwa­ran­cją nie­ty­kal­no­ści (któ­rą otrzy­mał w za­mian za zgo­dę na od­da­nie zam­ku). Im­pul­sem dla tej zu­chwa­łej kra­dzie­ży jest chęć za­bez­pie­cze­nia spad­ku po bra­cie, a za­ra­zem za­rząd­cy zam­ku unie­jow­skie­go o imie­niu Peł­ka, za­bi­tym pod­czas gwał­tow­nej kłót­ni przez kasz­te­la­na łę­czyc­kie­go Mi­ko­ła­ja z Gra­bo­wa. Tak wy­da­rze­nie to opi­sał XIV-wiecz­ny kro­ni­karz Jan­ko z Czarn­ko­wa: Te­goż ro­ku, w ok­ta­wę św. Mar­ci­na [18 li­sto­pa­da 1381] nie­ja­ki Pie­trasz, sta­ro­sta łę­czyc­ki, za­pro­sił do ma­jęt­no­ści kró­lew­skiej, zwa­nej Dą­bie, dla za­ła­twie­nia róż­nych spraw, pre­po­zy­ta ku­rze­low­skie­go i za­ra­zem rząd­cę zam­ku unie­jow­skie­go, Peł­kę. Do nich przy­pad­kiem przy­był Mi­ko­łaj, kasz­te­lan łę­czyc­ki, któ­re­go ten­że Pie­trasz rów­nież za­pro­sił do sie­bie. Pod­czas ucz­ty do­szło po­mię­dzy kasz­te­la­nem a pre­po­zy­tem Peł­ką do wy­mia­ny kil­ku słów obel­ży­wych z po­wo­du ja­kie­goś po­lo­wa­nia, któ­re Peł­ka urzą­dzał, i w chwi­li, gdy do­mow­ni­cy pre­po­zy­ta, uspo­ko­iw­szy to zaj­ście, wy­szli do ko­ni, wspom­nia­ny kasz­te­lan za­dał pre­po­zy­to­wi no­żem cięż­ką ra­nę, z któ­rej ten, padł­szy za­raz na zie­mię, du­cha wy­zio­nął. Kasz­te­lan, od­rzu­ciw­szy nóż, po­śpie­szył do swo­jej go­spo­dy, lecz słu­dzy i bli­scy pre­po­zy­ta, na wieść o je­go śmier­ci, po­bie­gli za nim i za­bi­li go, za­daw­szy mu wie­le cięż­kich ra­zów. Po śmier­ci ich obu, Ber­nard z Gar­bo­wa, ro­dzo­ny brat wspom­nia­ne­go pre­po­zy­ta, opa­no­wał, wbrew obiet­ni­cy, za­mek Unie­jów, w któ­rym go brat zo­sta­wił i roz­bi­wszy skar­biec ar­cy­bi­sku­pi, za­brał oko­ło sze­ściu­set grzy­wien we flo­re­nach i gro­szach, oraz ca­łą trzo­dę i sta­da. Wie­prze i świ­nie ka­zał po­za­bi­jać i po­zno­sić do zam­ku. Trzy­mał on ten za­mek pra­wie dwa ty­go­dnie, do­pó­ki pa­no­wie sta­ro­sto­wie Do­ma­rat i Pie­trasz, oraz kasz­te­la­no­wie Dzier­żko i Grzy­ma­ła nie za­war­li z nim i z je­go ludź­mi ugo­dy, czy­niąc im pew­ne obiet­ni­ce na pi­śmie, oraz da­ro­wu­jąc w imie­niu ar­cy­bi­sku­pa gnieź­nień­skie­go i ko­ścio­ła to, co za­bra­li z zam­ku i spo­za zam­ku, i za­pew­nia­jąc, że nic wię­cej od nie­go żą­dać nie bę­dą.

ZAMEK WIDZIANY OD STRONY POŁUDNIOWEJ

WJAZD NA DZIEDZINIEC ZAMKOWY

W

połowie XV wieku zamek poddany zo­sta­je grun­tow­nej prze­bu­do­wie, otrzy­mu­je też no­we for­ty­fi­ka­cje ce­lem przy­sto­so­wa­nia go do uży­cia bro­ni pal­nej. Nie wia­do­mo, któ­ry z bi­sku­pów jest fun­da­to­rem owej mo­der­ni­za­cji, przy­pusz­cza się jed­nak, że mo­że być ona wy­ni­kiem ini­cja­ty­wy Woj­cie­cha Ja­strzęb­ca (zm. 1436) i je­go na­stęp­cy na stol­cu bi­sku­pim Win­cen­te­go Ko­ta, prze­ku­tej w czyn dzię­ki za­an­ga­żo­wa­niu mi­strza sztu­ki pusz­kar­skiej Grze­go­rza z Osi­ka, au­to­ra mo­der­ni­za­cji zam­ków w (pol­skiej) We­ne­cji oraz Ło­wi­czu. Sie­dzi­ba w Unie­jo­wie sta­je się miej­scem szcze­gól­nym zwłasz­cza dla dru­gie­go z wy­mie­nio­nych ksią­żąt Ko­ścio­ła, Win­cen­te­go Ko­ta, bo­wiem wła­śnie tu­taj w dn. 14 sierp­nia 1418 koń­czy on swój ży­wot. Ko­lej­nym bi­sku­pem zmar­łym na zam­ku unie­jow­skim jest Jan Sprow­ski, któ­ry po­da­ro­wał ka­te­drze dwa pięk­ne srebr­ne kie­li­chy, tia­rę bi­sku­pią ozdo­bio­ną per­ła­mi, Spe­cu­lum Hi­sto­ria­le Win­cen­te­go z Be­au­vais i wy­bu­do­wał mu­ro­wa­ną ka­pli­cę w na­wie pół­noc­nej ka­te­dry gnieź­nień­skiej, upo­sa­ża­jąc ją na do­brach sto­łu ar­cy­bi­sku­pie­go.

NA DZIEDZIŃCU

PÓŁNOCNO-WSCHODNIA, GOTYCKA CZĘŚĆ ZAMKU

HERB JELITA STAROSTY STANISŁAWA Z GOMOLINA UPAMIĘTNIAJĄCY ODBUDOWĘ ZAMKU ZE ZNISZCZEŃ
SPOWODOWANYCH POŻAREM W 1525 ROKU

W

maju 1492 roku zamek w Uniejowie najeżdża, łu­pi, a na ko­niec pusz­cza z dy­mem Wa­wrzy­niec Ko­śmi­der Grusz­czyń­ski z Iwa­no­wic to­czą­cy z ar­cy­bi­sku­pem Zbi­gnie­wem Ole­śnic­kim (zm. 1493) pry­wat­ną woj­nę o Koź­min (na­le­żą­cy do Grusz­czyń­skich od 1471). Na po­cząt­ku te­go kon­flik­tu Ole­śnic­ki nie jest je­go stro­ną, a je­dy­nie wspie­ra jed­ne­go ze (skłó­co­nych o spa­dek) bra­ci zmar­łe­go bi­sku­pa Grusz­czyń­skie­go, kasz­te­la­na ka­li­skie­go o imie­niu Bar­tło­miej. Ole­śnic­ki pry­wat­nie jest szwa­grem cór­ki Bar­tło­mie­ja, stąd za­tem za­in­te­re­so­wa­nie spo­rem i póź­niej­sze za­an­ga­żo­wa­nie w je­go si­ło­we roz­wią­za­nie. W 1484 ro­ku prze­wod­ni­czy on ko­mi­sji ar­bi­tra­żo­wej, któ­ra na­ka­zu­je dru­gie­mu z bra­ci, Mi­ko­ła­jo­wi (zm. 1500), wy­da­nie mia­sta wraz z zam­kiem w rę­ce wspom­nia­ne­go Bar­tło­mie­ja. Mi­ko­łaj oczy­wi­ście wy­rok ten ig­no­ru­je, w kon­se­kwen­cji w 1490 bi­skup or­ga­ni­zu­je wy­pra­wę zbroj­ną i po kil­ku­ty­go­dnio­wym oblę­że­niu zaj­mu­je Koź­min, zmu­sza­jąc Mi­ko­ła­ja do tu­ła­nia się po Szlą­sku, gdzie wśród mąk tor­tu­ry, jak się zda­je, ży­cia do­koń­czył. Na­jazd na do­bra bi­sku­pie w ro­ku 1492 sta­no­wi więc za­pew­ne zem­stę mi­ko­ła­jo­we­go sy­na, Wa­wrzyń­ca, za do­świad­czo­ne wte­dy ura­zy.

BIAŁA DAMA W PARKU UNIEJOWSKIM

P

omimo trzymania w zamku należących do bi­sku­pów oraz ka­pi­tu­ły skar­bów i ko­sztow­no­ści stan je­go uzbro­je­nia w po­ło­wie XV wie­ku po­zo­sta­wia wie­le do ży­cze­nia. Nie zna­my wpraw­dzie wy­po­sa­że­nia ar­se­na­łu zam­ko­we­go z te­go okre­su, lecz wie­my, że już w 1466 ka­pi­tu­ła gnieź­nień­ska na­po­mi­na­ła ar­cy­bi­sku­pa, aby ten zam­ki szcze­gól­niej­szą oto­czył opie­ką, wzmoc­ni­wszy je i opa­trzy­wszy w po­trzeb­ną broń i amu­ni­cyą na wzór zam­ków bi­sku­pa kra­kow­skie­go i do­po­mi­naw­szy się zwro­tu ma­chin i bro­ni na­le­żących do zam­ków ło­wic­kie­go i unie­jow­skie­go od tych, któ­rzy je ro­ze­bra­li. Prze­pro­wa­dzo­na nie­mal sto lat póź­niej (1566) lu­stra­cja wska­zu­je na bar­dzo skrom­ną ilość bro­ni ofen­syw­nej, do któ­rej na­le­żą 3 ka­ta­pul­ty, 19 ha­kow­nic (w tym 5 sta­rych), 10 rusz­nic, kil­ka be­czek pro­chu i po­ci­sków. Za­pew­ne ten nie­wiel­ki po­ten­cjał obron­ny wa­row­ni wy­ni­ka z fa­ktu, że w dru­giej po­ło­wie XVI stu­le­cia więk­szość zam­ków le­żą­cych w do­brach bi­sku­pich słu­ży już prze­de wszyst­kim ja­ko sie­dzi­ba ich wła­ści­cie­li, a funk­cje obron­ne tych bu­dow­li ze­pchnię­te zo­sta­ją nie­ja­ko na dal­szy plan. Sy­tu­acja ta do­ty­ka rów­nież zam­ku unie­jow­skie­go, któ­ry w ra­mach prac re­mon­to­wych pro­wa­dzo­nych po po­ża­rze z 1525 ro­ku otrzy­mu­je no­we skrzy­dło miesz­kal­ne, a je­go ele­wa­cje i wnę­trza zdo­bi od­tąd wy­strój re­ne­san­so­wy.

ZAMEK NA RYCINIE SEWERYNA KAROLA SMOLIKOWSKIEGO, 1836

B

arokowe przebudowy warowni realizowane na zle­ce­nie ar­cy­bi­sku­pów Ja­na Wę­ży­ka (zm. 1638) oraz Ma­cie­ja Łu­bień­skie­go (zm. 1652) odzie­ra­ją ją nie­mal zu­peł­nie z go­tyc­kich cech obron­nych i tyl­ko gó­ru­ją­ca nad ca­ło­ścią wie­ża wciąż przy­po­mi­na o śred­nio­wiecz­nym ro­do­wo­dzie te­go za­ło­że­nia. W 1655 ro­ku Szwe­dzi bez wal­ki zaj­mu­ją za­mek, a na­stęp­nie go oku­pu­ją, by przed odej­ściem spu­sto­szyć zam­ko­we wnę­trza i zde­mon­to­wać naj­cen­niej­sze wy­po­sa­że­nie. Wkrót­ce po wy­zwo­le­niu mia­stecz­ka spod szwedz­kiej oku­pa­cji Wa­cław Le­szczyń­ski (zm. 1666) do­ko­nu­je w nim pew­nych re­mon­tów, dzię­ki cze­mu gmach na­dal jest w sta­nie peł­nić funk­cję sie­dzi­by pry­ma­sów, choć Ci od­tąd chęt­niej już re­zy­du­ją w Ło­wi­czu i Skier­nie­wi­cach, niż w pro­win­cjo­nal­nym Unie­jo­wie. Stan zam­ku w 1685 przed­sta­wia frag­ment lu­stra­cji: Doj­ście do mia­sta pro­wa­dzi­ło poprzez zwo­dzo­ny most na War­cie i dru­gi most przez fo­sę. Z dzie­dziń­ca po le­wej stro­nie pro­wa­dzi­ło wej­ście do piw­nic, gdzie prze­cho­wy­wa­no trun­ki; rów­nież wej­ście do iz­by skar­bo­wej. I z niej do skar­bca - da­lej po pra­wej stro­nie wej­ście do spi­żar­ni, spi­chle­rza oraz do kuch­ni. Na pierw­sze pię­tro pro­wa­dzi­ły dę­bo­we scho­dy, znaj­do­wa­ły się tam po jed­nej stro­nie dwa po­ko­je i al­kierz - po dru­giej po­kój i iz­ba sto­ło­wa. Na dru­gim pię­trze sa­la, a z niej wej­ście do po­koi na­roż­nych; po prze­ciw­nej stro­nie dwa po­ko­je oraz ka­pli­ca, z któ­rej przej­ście gan­kiem do wie­ży ma­ją­cej ze­gar, dwie ko­pu­ły z bla­chy i krzyż.

RYCINA EDWARDA WALENTEGO KAINKO Z 1843 ROKU

W

1703 roku staraniem Stanisława Lesz­czyń­skie­go za­wią­za­na zo­sta­je kon­fe­de­ra­cja, zwa­na po­cząt­ko­wo wiel­ko­pol­ską, a póź­niej war­szaw­ską, ma­ją­ca na ce­lu de­tro­ni­za­cję kró­la Au­gu­sta II i ogło­sze­nie bez­kró­le­wia. Do­pro­wa­dza ona do wy­bu­chu woj­ny do­mo­wej po­mię­dzy zwo­len­ni­ka­mi Sa­sa i Lesz­czyń­skie­go, a w kon­se­kwen­cji do in­ter­wen­cji wojsk sas­kich, któ­re w 1704 ro­ku zdo­by­wa­ją za­mek w Unie­jo­wie – wów­czas sie­dzi­bę kon­fe­de­ra­tów - okra­da­ją je­go skar­biec, a ca­łość pu­szcza­ją z dy­mem. Znisz­cze­nia te potęguje pożar miasta z 1736 roku, od któ­re­go pło­ną da­chy nad skrzy­dła­mi miesz­kal­ny­mi zam­ku i dach wie­ży. Bi­skup Krzy­sztof An­to­ni Szem­bek (zm. 1748) od­bu­do­wu­je re­zy­den­cję po 1745, jed­nak ta w dru­giej po­ło­wie XVIII wie­ku rzad­ko go­ści już w swych pro­gach ar­cy­bi­sku­pów i ich dwo­ry, sta­jąc się je­dy­nie pro­win­cjo­nal­nym ośrod­kiem ad­mi­ni­stra­cji dóbr ko­ściel­nych (funk­cję głów­nej sie­dzi­by pry­ma­sów peł­nią w tym cza­sie Skier­nie­wi­ce).

WIDOK ZAMKU OD STRONY PARKU NA POCZĄTKU XX WIEKU I OBECNIE
OPRÓCZ KOLORU ELEWACJI I POJAZDÓW NIEWIELE SIĘ TUTAJ ZMIENIŁO

W

1796 roku władze pruskie odbierają za­mek bi­sku­pom i adaptu­ją go na miesz­ka­nia dla dzier­żaw­ców. Po upad­ku po­wsta­nia li­sto­pa­do­we­go, gdy mia­sto ad­mi­ni­stra­cyj­nie na­le­ży już do za­leż­ne­go od Ro­sji Kró­le­stwa Pol­skie­go, wła­dze car­skie prze­ka­zu­ją ma­jo­rat Unie­jów po­cho­dzą­ce­mu z In­flant ro­syj­skie­mu ge­ne­ra­ło­wi Kar­lo­wi Wil­hel­mo­wi von Toll (zm. 1842). Dar ten, wraz z na­da­niem ty­tu­łu hra­biow­skie­go, sta­no­wi for­mę na­gro­dy ce­sar­skiej za za­słu­gi na rzecz Im­pe­rium Ro­syj­skie­go, w szcze­gól­no­ści zaś za aktyw­ny udział von Tol­la w tłu­mie­niu wspom­nia­ne­go po­wsta­nia (roz­bi­cie wojsk pol­skich pod Ostro­łę­ką w 1831). No­wy wła­ści­ciel praw­do­po­dob­nie jed­nak ni­gdy do Unie­jo­wa nie do­cie­ra. Osia­da na­to­miast tu­taj je­go syn Alek­san­der von Toll (zm. 1892), rów­nież ge­ne­rał, do­ko­nu­jąc na zam­ku nie­zbęd­nych re­mon­tów i prze­kształ­ceń w sty­lu kla­sy­cy­stycz­nym. Sta­ra­niem je­go żo­ny, An­ny von Lo­eben (zm. 1863), na za­chód od re­zy­den­cji po­wsta­je ro­man­tycz­ny park kra­jo­bra­zo­wy w sty­lu an­giel­skim, do któ­re­go ge­ne­ra­ło­wa spro­wa­dza sa­dzon­ki egzo­tycz­nych drzew i krze­wów.

PARK ANGIELSKI ZAŁOŻONY W POŁOWIE XIX WIEKU PRZEZ ANNĘ VON LOEBEN

VON TOLLOWIE I ICH GOŚCIE PRZED ZAMKIEM UNIEJOWSKIM, FOTOGRAFIA Z PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU

"CERKIEWKA" - MAUZOLEUM RODOWE VON TOLLÓW W ORZESZKOWIE-KOLONII (3 KM OD UNIEJOWA)
SPOCZĄŁ TUTAJ ALEKSANDER VON TOLL, ANNA VON LOEBEN ORAZ ICH SYNOWA WANDA VON TOLL

Z

upływem czasu rodzina von Toll ulega czę­ścio­wej po­lo­ni­za­cji po­zo­sta­jąc w Unie­jo­wie do 1918 ro­ku. Po od­zy­ska­niu przez Pol­skę nie­po­dle­gło­ści wdo­wa po Alek­san­drze (jr) von Toll (zm. 1918), An­na Som­mer (zm. 1926), prze­no­si się wraz z dzie­ćmi do Byd­go­szczy (je­den z jej sy­nów, Ser­giusz, zo­sta­nie w przy­szło­ści słyn­nym pol­skim le­pi­do­pte­ro­lo­giemLepidopterologia (z gr. λεπίδος 'łuska', πτερόν 'skrzydło i -λογία) – dział entomologii zajmujący się badaniem motyli dziennych i nocnych. Osoba zajmująca się lepidopterologią jest nazywana lepidopterologiem. ), za­mek zaś peł­ni od­tąd funk­cję gim­na­zjum, a póź­niej pen­sjo­na­tu. Pod­czas oku­pa­cji nie­miec­kiej w la­tach 1939-44 słu­ży on za skład zbo­ża, wę­gla oraz so­li, któ­ra tak moc­no wżar­ła się w śred­nio­wiecz­ne mu­ry, że do dziś ni­szczy ich struk­tu­rę. Po grun­tow­nym re­mon­cie, ja­ki daw­na wa­row­nia bi­sku­pów prze­cho­dzi w la­tach 1956-67, adap­to­wa­na ona zo­sta­je na ar­chi­wum pań­stwo­we, a póź­niej na obiekt ho­te­lo­wo-ga­stro­no­micz­ny. Funk­cję tę peł­ni ona do dziś.

ZAMEK WIDZIANY OD FRONTU, 1920

DO NIEDAWNA DO BRAMY ZAMKOWEJ OD FRONTU PROWADZIŁA ASFALTOWA DROGA,
PO ZAKOŃCZENIU BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH ZASTĄPIONO JĄ DREWNIANYM MOSTEM

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

Z

amek zbu­do­wa­no na za­chod­nim brze­gu rze­ki War­ty, na sztucz­nie usy­pa­nym kop­cu ziem­nym, kil­ka­dzie­siąt me­trów od jej ko­ry­ta. Wa­row­nia Ja­ro­sła­wa Skot­nic­kie­go zaj­mu­je cen­tral­ną część obec­ne­go za­ło­że­nia. Skła­da­ła się ona z czwo­ro­bocz­nej li­nii ka­mien­no-ce­gla­nych umoc­nień o bo­kach 23x29 me­trów, z bra­mą w po­łu­dnio­wym od­cin­ku mu­ru, oraz z przy­le­ga­ją­ce­go do za­chod­niej kur­ty­ny dwu- lub trzy­kon­dyg­na­cyj­ne­go bu­dyn­ku miesz­kal­ne­go, do któ­re­go od stro­ny dzie­dziń­ca do­sta­wio­no ka­pli­cę. Do­mi­nan­tę zam­ku, a za­ra­zem je­go naj­waż­niej­szy punkt obro­ny sta­no­wi­ła cy­lin­drycz­na wie­ża o wy­so­ko­ści 25 i śred­ni­cy ze­wnętrz­nej 9 me­trów, usy­tu­owa­na po­za li­cem mu­rów w po­ło­wie kur­ty­ny wschod­niej. Wej­ście do niej pro­wa­dzi­ło gan­ka­mi obron­ny­mi przez otwór usy­tu­owa­ny na wy­so­ko­ści oko­ło 13 me­trów. Tak ukształ­to­wa­ne za­ło­że­nie ce­cho­wa­ło się zwar­tą kon­struk­cją i względ­nie nie­wiel­ką ska­lą, je­go po­wierzch­nia bo­wiem nie prze­kra­cza­ła 700 me­trów kwa­dra­to­wych.

PLAN ZAMKU ŚREDNIOWIECZNEGO NA TLE PÓŹNIEJSZEJ ZABUDOWY:
1. WIEŻA GŁÓWNA, 2. BUDYNEK ZACHODNI, 3. KAPLICA, 4. BRAMA

ZACHODNIA CZĘŚĆ DZIEDZIŃCA Z RELIKTAMI DOMU GOTYCKIEGO I FUNDAMENTAMI KAPLICY

W

połowie XV stulecia do zachodniego skrzy­dła do­sta­wio­no w na­ro­żach dwie wie­że miesz­kal­ne. Prze­bu­do­wa obję­ła tak­że po­łu­dnio­wą część wa­row­ni, gdzie na osi wja­zdu wznie­sio­no czwo­ro­bocz­ną wie­żę bram­ną wraz z pię­cio­bocz­nym przed­bra­miem. Po­nad­to, za­mek oto­czo­no ze­wnętrz­nym, niż­szym cią­giem mu­rów ob­wo­do­wych, któ­re zam­knę­ły po­wsta­łe w ten spo­sób mię­dzy­mu­rze o sze­ro­ko­ści oko­ło 6,5 me­tra. W wy­ni­ku tych zmian cał­ko­wi­ta po­wierzch­nia sie­dzi­by bi­sku­pów wzro­sła do oko­ło 1350 me­trów kwa­dra­to­wych. Spo­śród ist­nie­ją­cych wów­czas po­miesz­czeń zam­ko­wych źró­dła wy­mie­nia­ją m.in.: kom­na­tę wiel­ką niż­sze­go do­mu miesz­kal­ne­go, sień do­mu wiel­kie­go oraz iz­deb­kę do­mu dwo­ru.

REKONSTRUKCJA ZAMKU Z KOŃCA XV WIEKU WEDŁUG JANA SALMA (BEZ PRZEDBRAMIA):
XIV WIEK - 1. WIEŻA GŁÓWNA, 2. DOM ZACHODNI, 3. KAPLICA, XV WIEK - 4. WIEŻA BRAMNA, 5. WIEŻE NAROŻNE, 6. MIĘDZYMURZE

ZEWNĘTRZNA LINIA MURÓW OBRONNYCH POCHODZI Z XV WIEKU

W

latach 1525-34 z polecenia bi­sku­pa Ja­na Łas­kie­go (zm. 1531) i pod nad­zo­rem sta­ro­sty Sta­ni­sła­wa z Go­mo­li­na wznie­sio­no bu­dy­nek miesz­kal­ny w kształ­cie li­te­ry L, łą­czą­cy prze­jazd bram­ny z wie­żą głów­ną, któ­rą nad­bu­do­wa­no o jed­ną kon­dy­gna­cję. W no­wym skrzy­dle urzą­dzo­no m.in. ka­pli­cę z pięk­ną po­li­chro­mią, czę­ścio­wo za­cho­wa­ną do cza­sów współ­czes­nych. Na po­cząt­ku XVII wie­ku za­bu­do­wa­no pu­stą do­tych­czas prze­strzeń mię­dzy wie­żą po­łu­dnio­wo-za­chod­nią a wie­żą bram­ną. W ten spo­sób po­wsta­ło krót­kie skrzy­dło po­łu­dnio­we o ce­chach ar­chi­tek­tu­ry na­wią­zu­ją­cych do wcze­sne­go ba­ro­ku, ko­re­spon­du­ją­ce wy­stro­jem z de­ko­ro­wa­nym w po­dob­nym sty­lu por­ta­lem wja­zdo­wym. Przy­pusz­czal­nie nie­co wcze­śniej, za pa­no­wa­nia na stol­cu bi­sku­pim Sta­ni­sła­wa Karn­kow­skie­go (zm. 1603) przed­zam­cze wzbo­ga­ci­ło się o bu­dy­nek przy bra­mie ze­wnętrz­nej, otrzy­ma­ło też no­we staj­nie, a młyn zam­ko­wy i fo­sa do­cze­ka­ły się so­li­dnej na­pra­wy.

BAROKOWY PORTAL WJAZDOWY

SKRZYDŁO POŁUDNIOWE WZNIESIONE W LATACH 1525-34 (CZĘŚĆ WSCHODNIA, BLIŻEJ OBIEKTYWU)
I NA POCZĄTKU XVII WIEKU (CZĘŚĆ ZACHODNIA, OD STRONY PARKU)

W

kolejnych latach, pomijając na­pra­wy bę­dą­ce na­stęp­stwem XVII-wiecz­nych kon­flik­tów zbroj­nych, trój­skrzy­dło­wa bry­ła zam­ku nie ule­gła już więk­szym prze­kształ­ce­niom. Istot­ne zmia­ny w jej wy­stro­ju i ukła­dzie prze­strzen­nym wpro­wa­dzi­li tu do­pie­ro von Tol­lo­wie, któ­rzy ka­za­li ro­ze­brać łą­czą­cy na­roż­ne wie­że mur za­cho­dni, sta­wia­jąc w je­go miej­scu kla­sy­cy­stycz­ny ta­ras z sze­ro­ki­mi, dwu­bie­go­wy­mi scho­da­mi na osi par­ku.

TARAS ZACHODNI

Najdawniejszą częścią zamku jest wieża w sty­lu XIV wieku wznie­sio­na; bu­do­wa jej jest okrą­gła, wspar­ta trze­ma czwo­ro­kąt­ny­mi szkar­pa­mi, w któ­rych wnę­trzu umiesz­czo­ne by­ły scho­dy na róż­ne jej pię­tra pro­wa­dzą­ce. Rów­nej daw­no­ści jest część miesz­kal­na, do­ty­ka­ją­ca wie­ży. Tu mie­ści się owa ka­pli­ca bło­go­sła­wio­ne­go Bo­gu­mi­ła, któ­ra te­raz urzą­dzo­na jest na miesz­ka­nie dla służ­by. Z cza­sów sta­ro­stwa Sta­ni­sła­wa Go­mo­liń­skie­go po­zo­sta­ły we­wnętrz­ne mu­ry ota­cza­ją­ce dzie­dzi­niec, dziś na staj­nie za­mie­nio­ne, ja­ko tem prze­ko­ny­wa znaj­du­ją­ca się tu­taj ka­mien­na ta­bli­ca, u gó­ry ma­ją­ca herb Je­li­ta, a na niej na­stę­pu­ją­cy na­pis wy­pu­kłem gło­ska­mi: Sta­ni­slao de Go­mo­lin Mo­rio Si­ra­die­nsis ter­rae ge­ne­ra­li pro­tu­nue ca­pi­la­neo exi­sten­te arx re­stau­ra­ta. An­no Do­mi­ni 1534. Z ze­wnętrz­nej czę­ści zam­ku, któ­ra w tym­że cza­sie by­ła wznie­sio­ną, dol­na za­le­dwie część mu­rów po­zo­sta­ła, gór­na zaś gdzie by­ły urzą­dzo­ne strzel­ni­ce od daw­na jest zwa­lo­ną. Do epo­ki ar­cy­bi­sku­pa Wę­ży­ka od­no­si się po­łu­dnio­wa i za­cho­dnia stro­na zam­ku, gdzie te­raz są głów­ne miesz­kal­ne po­ko­je. Ma­ją one bu­do­wę pro­stą, styl no­wo wło­ski, a nad bra­mą wiel­ką mie­ści się mar­mu­ro­wa ta­bli­ca z her­bem Wąż i na­pi­sem ła­ciń­skim, któ­re­go dla zbyt­niej wy­so­ko­ści trud­no od­czy­tać, rok tyl­ko 1638 i na­zwi­sko Wę­ży­ka są wy­ra­źne.

Tygodnik Ilustrowany, 1860

DRZEWORYT MULLERA WEDŁUG RYSUNKU KOSTRZEWSKIEGO, TYGODNIK ILUSTROWANY 1860

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

Z

amek w Uniejowie jest jedną z naj­le­piej za­cho­wa­nych bu­dow­li obron­nych na te­re­nie wo­je­wódz­twa łódz­kie­go i jed­nym z nie­licz­nych te­go ty­pu obiek­tów w Pol­sce, któ­re przez ca­ły okres ist­nie­nia by­ły użyt­ko­wa­ne. W wy­ni­ku czte­rech du­żych ak­cji bu­dow­la­nych pier­wot­na su­ro­wość je­go for­my ule­gła z cza­sem za­tar­ciu, wciąż jed­nak do­strzec tu­taj moż­na pier­wia­stki śred­nio­wiecz­ne w po­sta­ci blend i strzel­nic, a tak­że asce­tycz­ne­go, cia­sne­go dzie­dziń­ca i go­tyc­kiej wie­ży, we wnę­trzach zaś – skle­pio­nej ko­leb­ko­wo ka­pli­cy z XVII-wiecz­ną po­li­chro­mią. Z zam­kiem są­sia­du­je park o po­wierzch­ni 34 ha, w któ­rym ro­śnie 60 ga­tun­ków drzew i krze­wów, wśród nich wie­le egzo­tycz­nych jak cy­pry­sik, kłęk ka­na­dyj­ski, ja­rząb szwedz­ki czy pla­tan. Obec­nie w daw­nej sie­dzi­bie ar­cy­bi­sku­pów gnieź­nień­skich funk­cjo­nu­je ho­tel i re­stau­ra­cja.

NA DZIEDZIŃCU ZAMKOWYM

Zwiedzanie zamku możliwe tylko w gru­pach zor­ga­ni­zo­wa­nych po uprzed­niej re­zer­wa­cji. Tu­ry­sta in­dy­wi­du­al­ny ma moż­li­wość wej­ścia na wie­żę w go­dzi­nach otwar­cia Do­mu Pra­cy Twór­czej (ka­sa). Wol­ny wstęp na dzie­dzi­niec zam­ko­wy i do par­ku.

Po parku można spa­ce­ro­wać z psem.

Wizytę na zamku warto po­łą­czyć z wy­ciecz­ką na za­dba­ny ry­nek miej­ski i do ko­ścio­ła WNMP (gdy otwar­ty). Na ca­łość, z wej­ściem na wie­żę i spa­ce­rem po par­ku, po­win­ni­śmy za­re­zer­wo­wać co naj­mniej 1,5 godz.

Strefa czasowo re­zer­wo­wa­na ze wzglę­du na bli­skość lot­ni­ska woj­sko­we­go (za­kaz lo­tów, gdy aktyw­na). Jej sta­tus spraw­dzić moż­na w apli­ka­cji Dro­ne­Ra­dar.

PARK ZAMKOWY W UNIEJOWIE

DOJAZD

Z

amek położony jest na lewym brze­gu War­ty, w po­bli­żu mo­stu przy dro­dze 72 łą­czą­cej Łódź z Tur­kiem. Do Unie­jo­wa do­je­dzie­my ko­mu­ni­ka­cją PKS, naj­ła­twiej z Ło­dzi lub Tur­ku, skąd au­to­bu­sy kur­su­ją kil­ka­na­ście ra­zy na do­bę. Brak po­łą­cze­nia ko­le­jo­we­go. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa)

Najbliżej zamku mieści się par­king przy Ter­mach Unie­jów (ul. Zam­ko­wa, płat­ny). Sa­mo­chód zo­sta­wić moż­na rów­nież przy Ryn­ku lub na jed­nej z uli­czek mia­stecz­ka, skąd na dru­gi brzeg rze­ki pro­wa­dzi wy­god­na kład­ka.

Rowery możemy wprowadzić na dzie­dzi­niec zam­ko­wy.

LITERATURA

1. R. Herman, W. Dudak: Wyniki badań na­uko­wych a pro­jekt adap­ta­cji zam­ku. Wza­jem­ne uwa­run­ko­wa­nia na przy­kła­dach zam­ków w Unie­jo­wie, Lidz­bar­ku War­miń­skim i Eł­ku
2. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
3. L. Kajzer: Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, Wydawnictwo DiG 2004
4. J. Kita: Donacja hrabiów Tollów w przestrzeni wiejskiej Królestwa Polskiego, Zeszyty Wiej­skie 26/2020
5. P. Lasek: Prywatne zamki polskich dowódców..., Ko­mu­ni­ka­ty Ma­zur­sko-War­miń­skie 2/2017
6. P. Machlański, J. Podolska: Uniejów. Spacerownik po regionie, dodatek GW 2008
7. Z. Pastwiński: Jan z Czarnkowa o zajęciu zamku w Uniejowie..., Biuletyn Uniejowski Tom 3 2014
8. R. Rogiński: Zamki i twierdze w Polsce, historia i legendy, IWZZ 1990
9. M. Słomski: Zamki arcybiskupów gnieź­nień­skich w Ło­wi­czu, Unie­jo­wie i Opa­tów­ku w świe­tle opi­sów in­wen­ta­rzo­wych z lat 1591-1592, Rocz­nik Łódz­ki Tom LXV, 2016
10.A. Wagner: Murowane budowle obronne w Polsce X-XVIIw., Bellona 2019
11.Z. Wilk-Woś: Zamek arcybiskupów gnieź­nień­skich w Unie­jo­wie..., Biu­le­tyn Unie­jow­ski Tom 4 2015

W pobliżu:
Besiekiery - ruina zamku rycerskiego z XV/XVI w., 28 km
Łęczyca - zamek królewski z XIV w., częściowo w ruinie, 32 km
Koło - ruina zamku królewskiego z XIV w., 34 km
Borysławice Zamkowe - ruina zamku szlacheckiego z XV w., 36 km
Wyszyna - relikty zamku szlacheckiego z XVI w., 41 km
Przedecz - pozostałości zamku królewskiego z XIV w., 44 km
Wojsławice - relikty zamku szlacheckiego z XVI w., 44 km
Lutomiersk - relikty zamku rycerskiego z XIV/XV w., 45 km

tekst: 2023
fotografie: 2011, 2022
© Jacek Bednarek