ZAMEK W ŚWIDWINIE - WIDOK OD POŁUDNIA

arowny zamek w Świdwinie zbudowany został po roku 1280 z fundacji margrabiego bran­den­bur­skie­go Albrechta III albo księcia meklenburskiego Przybysława IV po­cho­dzącego ze starej słowiańskiej dynastii Henryka Borwina. Ścisła data jego powstania nie jest znana współczesnym historykom - z zachowanych źródeł wiadomo tylko, że gmach wzmian­ko­wany był jako Castrum Cschiveiben w dokumencie z 1317 roku, potwierdzającym sprzedaż wa­rowni wraz z miastem przez margrabiego Waldemara biskupowi Henrykowi Wach­holtzowi z Kamienia za 6 tysięcy marek w srebrze z prawem odkupienia w ciągu 14 lat. Blisko dwa lata później dobra świdwińskie za kwotę 11 tysięcy marek brandenburskich w srebrze prze­szły na własność Mikołaja Olafsona i pomorskiego szlachcica, dworzanina księcia Warcisława, Wedigo von Wedel. Z czasem przedstawiciele rodu Wedlów przejęli udziały Duńczyka, stając się jedynymi właścicielami warowni.

REKONSTRUKCJA ZAMKU KRZYŻACKIEGO Z XV WIEKU
(WG. A.KĄSINOWSKIEGO I H.PASZUN)

kwietniu 1384 roku zadłużony wójt Nowej Marchii Henning von Wedel w zamian za dożywotnią rentę, obietnicę spłaty wierzycieli i domek pod Toruniem zrzekł się prawa do swoich dóbr na rzecz Krzyżaków, którzy na zamku osadzili wójta Wallrabe von Schar­fen­berga oraz dwunastu braci zakonnych i w utworzonej w ten sposób terytorialnej enklawie zor­ganizowali punkt komunikacyjny przy trakcie prowadzącym do Brandenburgii, skąd rekrutowała się większość nowych rycerzy zakonnych i skąd napływała znaczna pomoc militarna podczas wo­jen z Litwą oraz z Polską. Scharfenberg swój urząd piastował zaledwie przez pięć miesięcy, jednak w tym czasie zdołał on nagromadzić znaczne ilości wyposażenia oraz niezbędnego sprzętu, zao­patrując warownię w dwie małe i jedną wielką armatę oraz 25 kusz, a także sporą ilość żywności, niezbędną na wypadek oblężenia lub goszczenia rycerzy podróżujących z misją do Prus. Jedno­cześnie podjęte zostały kroki w celu budowy nowych i adaptacji istniejących zabudowań dla wy­maganych regułą zakonną potrzeb, należy bowiem pamiętać, że oprócz wójta i braci zakonnych na zamku mieszkała liczna rzesza pracowników najemnych oraz załoga, m.in. intendent, leśniczy czy korpus szeregowych zbrojnych. Prace te prowadzone były bardzo powoli w latach 1400-10 oraz 1440-45, co tłumaczono znaczną odległością od właściwego terytorium Państwa, koniecznością walki z lokalną bandytierką, a także wojną i załamaniem się finansów krzyżackich po pamiętnej bitwie pod Grunwaldem. W 1455 poważnie osłabiony militarnie i finansowo Zakon odsprzedał No­wą Marchię elektorowi brandenburskiemu Fryderykowi II, co miało odsunąć groźbę odda­nia tych ziem Polakom i sprzymierzonym z nimi książętom pomorskim, z zastrzeżeniem jednak prawa swobodnego przejazdu dla członków Zakonu i zaciężnych.

WIDOK ZAMKU W POŁOWIE XVII WIEKU NA RYCINIE M.MERIANA.

ZAMEK NA POCZTÓWCE Z 1909

owi gospodarze tych ziem, elektorzy Fryderyk II i jego następca Jan z Kostrzyna roz­budowali zamek, w jego pomieszczeniach lokując urzędy starostwa nad Reczem, Chosz­cznem, Ińskiem i Drawnem. W czerwcu 1540 roku Świdwin znalazł się w rękach rycerskiego za­ko­nu joannitów, wcześniej rezydujących w komandorii w Chwarszczanach. Nowe miejsce po­bytu zapewniało im znakomite warunki, przygotowane dla pełnienia równoważnych funkcji jesz­cze za czasów panowania w mieście Zakonu Krzyżackiego. Pierwszym komandorem (komturem) Świdwina został Melchior von Barfus, zaś jego następcą wielce zasłużony dla miasta Frantz von Neumann z Żagania - łącznie przez 268 lat zakonnych rządów w Nowej Marchii komturów było około piętnastu. W 1630 roku joannici utracili warownię na rzecz Szwedów, którzy po trzy­dniowym oblężeniu zajęli ją i obsadzili stałą załogą pod dowództwem gen. Montaigne - dotych­czasowy komtur wraz ze świtą zbiegł do Polski, do Czaplinka, gdzie przebywał aż do 1650. Zamek powrócił w ręce prawowitych gospodarzy po pokoju westfalskim (kończącym wojnę trzydzie­sto­letnią) w roku 1648, jednak zniszczenia dokonane przez okupanta, a także kolejne wojny, przede wszystkim trzecia wojna północna (1700-21) mocno nadwątliły jego mury i wnętrza. Dlatego też w pierwszej połowie XVIII wieku komandor Aleksander von Wattensleben podjął szeroko za­krojone działania przy renowacji i przebudowie siedziby konwentu - uwzględniając nowe potrzeby funkcjonalne i mieszkaniowe postawiono wówczas w miejscu dawnych budynków nowe, nawią­zujące w formie do modnego w tamtym okresie baroku. Prace te kontyunowali Fryderyk Wil­helm von Kalkstein oraz przyszły minister gabinetu królewskiego hr. Karl Wilhelm von Fic­kenstein. W efekcie zamek pozbawiony został cech obronnych i przyjął formę reprezentacyjnej barokowej rezydencji.

DZIEDZINIEC ZAMKOWY NA POCZTÓWCE Z 1913, PO LEWEJ SKRZYDŁO GOTYCKIE

1808 roku król pruski Fryderyk Wilhelm III podpisał edykt, stwierdzający kasację dóbr kościelnych, co uderzyło również w zakon joannitów, doprowadzając do likwidacji ko­man­dorii świdwińskiej, której ostatnim komturem był hr. Fryderyk Leopold Kalenin, niegdyś pułkownik wojska polskiego. Odtąd w przejętych przez państwo zamkowych salach mieściły się: w skrzydle południowym - siedziba sądu, we wschodnim - urzędy: podatkowy i kastralny, w zacho­dnim - więzienie, natomiast w skrzydle północnym - zbrojownia. W ciągu kilkudziesięciu lat po­przedzających II wojnę światową zabytek nie był poddawany żadnym pracom remontowym, co destrukcyjnie wpłynęło na jego stan techniczny, który u schyłku XIX wieku określany był jako zły i pogorszył się jeszcze po pożarze, jaki na początku lat 50-ych strawił północne skrzydło zamku. Niedlugo potem podjęto decyzję o odbudowie całości w formie częściowo nawiązującej do czasów krzyżackich, a po części przywracającej stan z XVIII wieku, po czym plan ów w latach 60. ubie­głego stulecia szczęśliwie zrealizowano.

POCZTÓWKA Z 1920

ycerski zamek stanął w bezpośrednim sąsiedztwie szerokiego rozlewiska dogodnego do przeprowadzenia brodu, na piaszczystej łasze rzecznej wyniesionej i umocnionej przez nawiezienie głazów narzutowych i kamiennych otoczaków. Pierwotnie składał się on z wysokiego na blisko 12 i grubego na 2,5 metra obwodu warownego na planie nieregularnego trapezu o za­okrąglonych narożnikach, oraz wystawionego przy kurtynie północnej budynku mieszkalnego o wymiarach około 14x38 metrów, którego wnętrze składało się z dwóch sal: Rycerskiej o długości 22 metrów, i drugiej, mniejszej komnaty o długości ok 8 metrów. Jego nieregularny rzut zdradza pochodzenie meklemburskie, gdzie zamki wieloboczne lub koliste stanowiły w tym czasie model obowiązujący w architekturze obronnej. Prawdopodobnie w latach 1300-15 na zachód od przeja­zdu bramnego wzniesiono basztę na planie kwadratu o boku około 8 metrów, nieznacznie prze­wyższającą koronę murów i pełniącą funkcję strażnicy kontrolującej ruch na pobliskim trakcie. Po przejęciu zamku przez Zakon Krzyżacki nastąpił proces jego reorientacji w bardzo ważny strate­gicznie ośrodek władzy zakonnej. Na wschód od bramy postawiono skrzydło mieszkalne, roze­brano dom północny, murując na jego miejscu nowy ceglany budynek, wykorzystujący pełną dłu­gość północnego odcinka obwodu warownego. Nowy dom wójta był podpiwniczony i liczył trzy kondygnacje. Funkcje magazynowe pełniły piwnice, na parterze umieszczono kuchnię oraz staj­nie. Szczególnie reprezentacyjne było pierwsze piętro ze schodami w obrębie przylegających do fasady drewnianych krużganków. Mieściła się tam kaplica oraz prywatne pokoje kapelana i wójta, a także refektarz i pokoje gościnne. Wyposażony w strzelnice strych przeznaczono na magazyny dla produktów rolnych, a w czasie oblężenia stanowił dodatkowy dogodny punkt obrony. Pomię­dzy kaplicą, a sąsiednim, zapewne gospodarczym skrzydłem znajdowało się przejście do latryny. Średniowieczną wieżę nieco obniżono, w jej dolnych kondygnacjach ulokowano więzienie, nad nimi znajdowała się izba dla załogi. Na czworobocznej podstawie wzniesiono cylindryczną i cegla­ną nadbudowę o średnicy 8 i łącznej wysokości 26 metrów z wąskimi otworami strzelniczymi oraz gankiem, z poziomu którego można było razić intruza wrzątkiem lub gorącą smołą. W roku 1700 wieżę zwieńczono barokowym hełmem. W latach 1704-58 rezydujący w Świdwinie joannici prze­bu­dowali dom gotycki i wznieśli dwa budynki przy pozostałych kurtynach. Zabudowania te otrzy­mały wewnętrzną fasadę ze zdobieniami w kształcie pilastrów, a wnętrza uzyskały nawiązujący w duchu do klasycystycznego baroku reprezentacyjny wystrój. W sąsiedztwie warowni zasypano odnogę Regi oddzielającą wyspę zamkową od miasta. Po 1776 zasypano także fosy, uprzątnięto z dziedzińca nagromadzony przez wieku gruz i go wybrukowano.

PLAN ZAMKU Z XIV WIEKU:
1. BASZTA, 2. PRZEJAZD BRAMNY, 3. SKRZYDŁO PÓŁNOCNE

dbudowany w latach 60. XX wieku zamek stanowi obecnie siedzibę miejskiego ośrodka kultury. W skrzydłach barokowych funkcjonuje biblioteka dla dzieci i dla dorosłych, są tu też pracownie artystyczne. W skrzydle gotyckim znajduje się sala widowiskowa na 200 osób, a także historyczna sala rycerska. Zamek udostępniony jest do zwiedzania.

DZIEDZINIEC WSPÓŁCZEŚNIE - FOT. KOL. SAMICZAK

widwin położony jest przy trasie kolejowej Szczecin-Koszalin. Do miasta istnieje dogodny dojazd autobusami PKS z Drawska, Koszalina i Gryfic. Po wyjściu ze stacji PKP (obok znajduje się maleńki dworzec autobusowy) trzeba skręcić w prawo na południowy zachód i po­dążać wpierw ul. Kościuszki, a następnie przechodzącą pod XIV-wieczną wieżą bramną ul. 1 Maja. Po minięciu bramy należy przejść jeszcze około 300 metrów, stamtąd zamek jest już dobrze wi­doczny. W pobliżu zamku miejsc parkingowych jest pod dostatkiem. (2005)

1. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
2. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
3. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
5. Tygodnik Świdwiński

ZAMEK OD WSCHODU, PO PRAWEJ NAJSTARSZE SKRZYDŁO GOTYCKIE

W pobliżu:
Lipie - pozostałości zamku biskupiego XIVw., ok. 16 km
Połczyn-Zdrój - zamek rycerski XIVw., przebudowany, 24 km
Resko - pozostałości zamku rycerskiego Borków XIVw., 24 km
Strzemiele - dwór obronny XVIw.(?), 30 km
Płoty - rycerska wieża mieszkalna XIII-XVIw., 36 km
Płoty - zamek Ebersteinów XVIIw., 36 km
Stare Dębno - pozostałości zamku rycerskiego XIVw., 40 km