ZAMEK KRÓLEWSKI W PIOTRKOWIE, WIDOK OD POŁUDNIA

ie zachowały się do czasów nam współczesnych żadne do­ku­men­ty, któ­re wska­zy­wa­ły­by nie­zbi­cie na fakt ist­nie­nia w Piotr­ko­wie śre­dnio­wiecz­nej sie­dzi­by kró­lew­skiej. Ze źró­deł po­śre­dnich mo­że­my się do­wie­dzieć jed­nak, że być mo­że w drew­nia­nym jesz­cze i pa­mię­ta­ją­cym cza­sy Ka­zi­mie­rza Wiel­kie­go (zm. 1370) cas­trum Pyotr­kow obra­do­wa­ły zgro­ma­dze­nia ry­cer­skie, Wła­dy­sław Ja­gieł­ło (zm. 1434) wy­da­wał ak­ty kró­lew­skie, trzy­ma­no pod klu­czem do­stoj­ni­ków krzy­ża­ckich poj­ma­nych w bit­wie pod Grun­wal­dem, a w 1469 ro­ku po­sło­wie czes­cy przy­sła­ni przez Je­rze­go z Po­die­bra­du przy­pusz­czal­nie wła­śnie tu­taj za­ofe­ro­wa­li ko­ro­nę kró­lew­ską sy­no­wi Ka­zi­mie­rza Ja­giel­loń­czy­ka Wła­dy­sła­wo­wi (zm. 1516) w za­mian za po­moc Po­la­ków w wal­ce Je­rze­go z kró­lem Wę­gier Ma­cie­jem Kor­wi­nem. Naj­star­szym za­cho­wa­nym prze­ka­zem źród­ło­wym na­wią­zu­ją­cym bez­po­śre­dnio do re­zy­den­cji kró­lew­skiej, jest da­to­wa­na na rok 1487 wzmian­ka in­for­mu­ją­ca o da­ro­wi­źnie pod­skar­bie­goPodskarbi wielki koronny – urząd centralny w I Rzeczypospolitej, sprawujący pieczę nad skarbem i mennicą państwową. Jego prerogatywy zbliżone były do uprawnień dzisiejszego ministra skarbu, finansów i szefa banku centralnego. w wy­so­ko­ści 2 cet­na­rówCetnar – pozaukładowa jednostka masy wynosząca ok. 50 kg. oło­wiu, ja­ką o­trzy­mał dzier­żaw­ca Do­bie­sław z Ku­ro­zwęk her­bu Po­raj (zm. 1496) na re­mont okien w zam­ku. Za­pis ten, jak rów­nież wszy­stkie wcześ­niej­sze re­la­cje do­wo­dzą więc fun­kcjo­no­wa­nia ja­kieś re­zy­den­cji o­bron­nej w gra­ni­cach lub w są­siedz­twie mia­sta Piotr­ko­wa. Nie­wia­do­mą po­zo­sta­je na­to­miast za­rów­no jej lo­ka­li­za­cja w sto­sun­ku do mu­rów miej­skich jak i for­ma ar­chi­tek­to­nicz­na, choć praw­do­po­do­bnie był to obiekt skrom­nych roz­mia­rów, słu­żą­cy do krót­kich po­by­tów mo­nar­chy spra­wu­ją­ce­go rzą­dy w sy­ste­mie o­bjaz­do­wym.

WIDOK ZAMKU ZE SKZYŻOWANIA PLACU ZAMKOWEGO Z UL. ZAMKOWĄ

HISTORYCZNY PLAN MIASTA PIOTRKOWA: 1. ZAMEK KRÓLEWSKI, 2. KOŚĆIÓŁ FARNY ŚW. JAKUBA, 3. KLASZTOR JEZIUTÓW, 4. KLASZTOR DOMINIKANÓW,
5. KLASZTOR DOMINIKANEK, 6. KLASZTOR BERNARDYNÓW, 7. KLASZTOR FRANCISZKANÓW, 8. RYNEK MIEJSKI, 9. MURY OBRONNE,
10. BRAMA WOLBORSKA, 11. BRAMA SIERADZKA

raz z rozwojem sejmowych funkcji miasta zmie­nia­ły się ocze­ki­wa­nia wład­cy oraz u­rzęd­ni­ków kró­lew­skich wzglę­dem stan­dar­du po­by­tu i pro­wa­dze­nia obrad or­ga­nów re­pre­zen­ta­cji sta­no­wej. W no­wej rze­czy­wi­sto­ści do­tych­cza­so­wa for­ma star­sze­go za­ło­że­nia nie przy­sta­wa­ła do po­trzeb dwo­ru kró­lew­skie­go, w związ­ku z tym na­tu­ral­ną ten­den­cją by­ła bu­do­wa wy­go­dnej, a je­dno­cze­śnie no­śnej zna­cze­nio­wo re­zy­den­cji, któ­ra o­prócz fun­kcji mie­szkal­nej sta­no­wić mia­ła o­śro­dek pro­pa­gan­dy wła­dzy skie­ro­wa­ny do szla­che­ckich elit. Zyg­munt Sta­ry (zm. 1548) zle­cił więc wy­sta­wie­nie na po­lu sej­mo­wym w po­ło­żo­nej na przed­mie­ściu Piotr­ko­wa Wiel­kiej Wsi no­we­go gma­chu Tur­ris In Mo­dum Ar­cis, bę­dą­ce­go w sta­nie spro­stać wy­ma­ga­niom or­ga­ni­zo­wa­nych tu­taj sej­mów Wiel­kich Ko­ron­nych. Pra­cę przy bu­do­wie po­wie­rzył, spro­wa­dzo­ne­mu przy­pusz­czal­nie z Gór­nych Wę­gier mu­ra­to­ro­wi Be­ne­dyk­to­wi, dzia­ła­ją­ce­mu rów­nież ja­ko kró­lew­ski ar­chi­tekt na Wa­we­lu i w San­do­mie­rzu. Z da­to­wa­nej na rok 1511 no­ty ar­chi­wal­nej, do­ku­men­tu­ją­cej wy­pła­tę przez pod­kan­cle­rze­go ko­ron­ne­goPodkanclerzy koronny (łac. subcancellarius, vicecancellarius regni Poloniae) – urzędnik centralny w I Rzeczypospolitej, odpowiedzialny za mniejszą kancelarię państwa. Wchodził w skład senatu jako jeden z ministrów. Formalnie był zastępcą kanclerza wielkiego koronnego, ale nie jego podwładnym. Zakres jego kompetencji był taki sam jak kanclerza wielkiego. Krzy­szto­fa Szy­dło­wiec­kie­go kwo­ty 10 flo­re­nówFloren – złota moneta o masie ok. 3,5 grama, bita przez Florencję od 1252. Jej weneckim odpowiednikiem był początkowo cekin, potem dukat. Floren szybko stał się standardem i przez stulecia był naśladowany w wielu krajach europejskich. na po­czet te­go przed­się­wzię­cia, przy­jąć moż­na, że or­ga­ni­za­cję kró­lew­skiej in­we­sty­cji roz­po­czę­to wła­śnie w tym ro­ku. Wstęp­ny etap dzia­łań o­bej­mo­wał za­pew­ne o­pra­co­wa­nie pla­nów, kom­ple­to­wa­nie war­szta­tu i rze­mieś­lni­ków, a być mo­że rów­nież za­kła­da­nie pier­wszych wy­ko­pów pod fun­da­men­ty. Wła­ści­we pra­ce przy bu­do­wie trój­kon­dy­gna­cyj­ne­go gma­chu wie­żo­we­go trwa­ły praw­do­po­do­bnie do ro­ku 1519, a z pew­no­ścią nie dłu­żej niż do 1521, wte­dy bo­wiem po­świad­czo­na jest pry­wa­tna msza od­pra­wia­na dla kró­la w je­go a­par­ta­men­cie. Zyg­munt Sta­ry w tra­kcie swo­je­go pa­no­wa­nia od­wie­dził Piotr­ków przy­naj­mniej 16-kro­tnie, przy czym na­le­ży zwró­cić uwa­gę, że pa­łac był na o­gół wy­ko­rzy­sty­wa­ny przez wład­cę je­dy­nie przez kil­ka ty­go­dni w ro­ku, pod­czas trwa­nia zja­zdów sej­mo­wych.

PŁONĄCY ZAMEK NA SZTYCHU E. DAHLBERGA Z DZIEŁA S. PUFENDORFA DE REBUS A CAROLO GUSTAVO GESTIS, 1656
PO PRAWEJ JUŻ NIE ISTNIEJĄCY KLASZTOR FRANCISZKANÓW

o śmierci Zygmunta Starego wieża piotrkowska utra­ci­ła fun­kcję kró­lew­skiej re­zy­den­cji, choć przez pe­wien czas prze­by­wa­ła tu­taj jesz­cze kró­lo­wa Bo­na (zm. 1557). Rów­nież Zyg­munt Au­gust (zm. 1572) nie był za­in­te­re­so­wa­ny ada­pta­cją bu­do­wli do wła­snych po­trzeb, pod­czas swo­ich po­by­tów na sej­mach wy­bie­ra­jąc bar­dziej u­stron­ny dwór w pod­miej­skim Bu­ga­ju. W dru­giej po­ło­wie XVI stu­le­cia gmach stał się więc tyl­ko miej­scem o­brad sej­mo­wych, a gdy te w 1567 ro­ku prze­nie­sio­no do War­sza­wy, prze­zna­czo­no go na sie­dzi­bę sta­ro­stów gro­do­wychStarosta grodowy - Od XIV wieku do rozbiorów starosta był urzędnikiem królewskim w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Nadzorował w powiecie administrację skarbową, policyjną oraz sądy, stał na czele sądu grodzkiego, miał prawo miecza (to znaczy egzekucji wszystkich wyroków sądowych na terenie powiatu). . W 1588 sta­ro­stą piotr­ko­wskim był An­drzej Ze­brzy­dow­ski her­bu Rad­wan, zmar­ły w tym­że ro­ku. Do kom­pe­ten­cji je­go u­rzę­du na­le­ża­ło mię­dzy in­ny­mi spra­wo­wa­nie są­dów w spra­wach gar­dło­wych z tzw. czte­rech ar­ty­ku­łów grodz­kichCztery artykuły grodzkie (gardłowe) – grupa przestępstw dawnego prawa polskiego, dla rozpatrzenia których, bez względu na stan, z którego wywodził się oskarżony, właściwym był sąd grodzki. Były to: podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej i gwałt na kobiecie (szlachciance). , cze­go za­pew­ne pa­miąt­ką po­zo­sta­ją XVI-wiecz­ne imio­na i naz­wi­ska, wy­ry­te przez pod­sąd­nych na mu­rach naj­niż­szej kon­dy­gna­cji zam­ku, wśród nich Mi­ko­łaj Odrzy­wol­ski 1581, Roch Sie­ra­kow­ski 1565. Mar­gi­na­li­za­cja fun­kcji po­li­tycz­nej wie­ży i upa­dek pre­sti­żu daw­nej re­zy­den­cji kró­lew­skiej zna­la­zły swo­je prze­ło­że­nie w wy­dat­kach po­no­szo­nych na jej utrzy­ma­nie, któ­re zna­cznie o­gra­ni­czo­no. W kon­se­kwen­cji już w 1611 ro­ku gmach był bar­dzo za­nie­dba­ny, o czym in­for­mu­je frag­ment lu­stra­cji: fo­sa za­la­zła szla­mem, pa­li­sa­da pra­wie ca­ła oba­lo­na, a z daw­nej bra­my resz­tki po­zo­sta­ły. Praw­dzi­we jed­nak znisz­cze­nia przy­nio­sły mu woj­ny ze Szwe­cją, a szcze­gól­nie o­blę­że­nie z 1657 ro­ku, gdy za­mek naj­pierw zo­stał do­szczęt­nie o­gra­bio­ny przez Szwe­dów, a na­stęp­nie spa­lo­ny przez pol­skie woj­ska Ste­fa­na Czar­ne­ckie­go. Je­go od­bu­do­wy pod­jął się miecz­nikMiecznik – dworski urzędnik w średniowiecznej Polsce, zawiadujący zbrojownią panującego i noszący przed nim miecz, będący oznaką jego władzy wojskowej. Od XIV w. miecznik przekształcił się w tytularny urząd dworski (miecznik wielki koronny, od XVI w. także miecznik wielki litewski). Miecznicy poszczególnych księstw (ziem) stali się niskimi w hierarchii urzędnikami ziemskimi. łę­czy­cki i sta­ro­sta piotr­kow­ski Mi­chał War­szy­cki her­bu Ab­dank (zm. 1697), któ­ry w la­tach 1668-71 wpro­wa­dził no­wy po­dział wnętrz z de­ko­ra­cją ba­ro­ko­wą i ko­min­ka­mi w miej­scach re­ne­san­so­wych pie­ców, otyn­ko­wał mu­ry, a ca­łość na­krył da­chem na­mio­to­wym. Pra­ce pro­wa­dzo­ne z ini­cja­ty­wy War­szy­ckie­go nie obję­ły na­to­miast re­kon­stru­kcji re­ne­san­so­wej at­ty­ki ani ota­cza­ją­cych bu­do­wli umoc­nień, w związ­ku z czym w dru­giej po­ło­wie XVII wie­ku u­tra­ci­ła ona osta­te­cznie, i tak w znacz­nym sto­pniu sym­bo­li­czne, zna­cze­nie o­bron­ne.

ZAMEK W PIOTRKOWIE TRYBUNALSKIM, KŁOSY 1868

WIEŻA NA RYCINIE POLKOWSKIEGO, TYGODNIK ILUSTROWANY

WIEŻA NA XIX-WIECZNYCH RYCINACH, PONIŻEJ SZKIC UKAZUJĄCY WYGLĄD WIEŻY PO PRZEBUDOWIE NA CERKIEW (Z USUNIĘTĄ NAJWYŻSZĄ KONDYGNACJĄ)

ZAMEK W PIOTRKOWIE

Niema może w całem królestwie zabytku równie starożytnego i tak bogatego w wspom­nie­nia dzie­jo­we, jak za­mek w Piotr­ko­wie Try­bu­nal­skim, któ­ry wśród naj­uboż­szej dziel­ni­cy mia­sta nad brze­giem rze­ki Stra­wy, te­raz za­le­dwie stru­my­kiem zwać się mo­gą­cej, w nie­przy­stęp­nem pra­wie po desz­czu po­ło­że­niu, stoi znisz­czo­ny i si­łą swo­ich mu­rów zda­je się urą­gać cza­so­wi. Dziś, pa­trząc na za­czer­nia­łe zwa­li­ska te­go oso­bli­we­go gma­chu oto­czo­ne­go li­che­mi dom­ka­mi sta­ro­za­kon­nych mie­szkań­ców, nikt­by się nie do­my­ślił, aby on mógł być świad­kiem ty­lu pa­mięt­nych i świe­tnych zda­rzeń, aby w nim kie­dyś to­czy­ły się i roz­strzy­ga­ły naj­wa­żniej­sze spra­wy daw­nej Rze­czy­po­spo­li­tej, a wa­ży­ły lo­sy mo­nar­chów i ca­łe­go kra­ju.

[...] Niegdyś cztery baszty strzegły tego gmachu, zbudowanego [...] na dwa pię­tra, z któ­rych naj­wyż­sze z naj­więk­szym prze­py­chem by­ło urzą­dzo­ne, jak to ze­zna­je współ­cze­sny pi­sarz nie­mie­cki Her­ber­stein, ba­wią­cy w tym zam­ku pod­czas sej­mu za Zyg­mun­ta I. Ścia­na po­łu­dnio­wa by­ła głów­ną, i na tej wszy­stkie fu­tra od okien ma­ją jed­na­ko­wy wy­miar. Wej­ścia były dwa od pół­no­cy, jed­no na gó­rę a dru­gie do skle­pów pod­ziem­nych, oba­dwa u gó­ry ko­ło­we­mi łu­ka­mi opa­sa­ne. Wej­ście od stro­ny wscho­du póź­niej do­pie­ro, a na­wet, jak się zda­je, po opu­szcze­niu zam­ku zro­bio­ne zo­sta­ło. Mu­ry ze­wnę­trzne gru­be są na trzy ło­kcie, we­wnę­trzne nie­wie­le cień­sze. Te osta­tnie nie idą w po­środ­ku bu­dyn­ku, ale się zbli­ża­ją do ścian wscho­dniej i pół­noc­nej. Tym spo­so­bem każ­de pię­tro ma jed­ną wiel­ką sa­lę na­roż­ną, po dwóch jej bo­kach dwa mniej­sze po­ko­je, a w dru­gim ro­gu gma­chu sień. Po­ko­je te i sa­le na wszy­stkich pię­trach by­ły su­fi­to­wa­ne. Po utrzy­mu­ją­cych się jesz­cze ka­mien­nych scho­dach, mo­żna dojść, cho­ciaż z trud­no­ścią, aż do sa­me­go szczy­tu zam­ku, lecz daw­nych sal i kom­nat obej­rzeć już nie mo­żna. W jed­nej tyl­ko na do­le roz­po­znać się da­je wy­ma­lo­wa­ny na ścia­nie wiel­ki wi­ze­ru­nek Zba­wi­cie­la ukrzy­żo­wa­ne­go, ale na­ło­żo­na póź­niej po­wło­ka wa­pna za­kry­ła go zu­peł­nie, rów­nie jak po­miesz­cze­nie do­ko­ła, a w czę­ści wid­ne do­tąd na­pi­sy ła­ciń­skie. Zre­sztą i te śla­dy za­cie­ra­ją się zwol­na i ca­ły za­mek przed­sta­wia smu­tny wi­dok zu­peł­nie opusz­czo­ne­go. Dziś dach mo­cno znisz­czał, i wy­jąw­szy wej­ścia, nie­ma już żad­nej kom­na­ty z pu­ła­pem ani z po­dło­gą, nie po­ru­szo­ne tyl­ko zo­sta­ły ba­le mo­drze­wio­we. Dol­ne czę­ści zam­ku ma­ją jesz­cze sta­łych bied­nych miesz­kań­ców. W su­chych zaś roz­le­głych piw­ni­cach, z okrą­głe­go pol­ne­go ka­mie­nia mu­ro­wa­nych, są roz­ma­ite skła­dy [...].

(pisownia oryginalna) Tygodnik Ilustrowany, 1860

FOTOGRAFIE Z PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU

związku z postępującym zaniedbaniem budynek w XVIII wie­ku po­pa­dał w co­raz gor­szy stan tech­ni­czny, któ­re­go nie by­ły w sta­nie trwa­le po­pra­wić do­ra­źne re­mon­ty pro­­wa­dzo­ne przez ko­lej­nych sta­ro­stów. Po li­kwi­da­cji pol­skich u­rzę­dów przez o­ku­pa­cyj­ną ad­mi­ni­stra­cję pru­ską u­rzą­dzo­no w nim ma­ga­zy­ny, a gdy w 1865 ro­ku po­żar znisz­czył ca­łą wscho­dnią dziel­ni­cę mia­sta, uszko­dzo­ny przez ogień gmach prze­ka­za­no sta­cjo­nu­ją­cym w Piotr­ko­wie woj­skom ro­syj­skim. De­cy­zją władz gu­ber­ni ro­ze­bra­no wów­czas naj­wyż­szą kon­dy­gna­cję zam­ku, sku­to też nad­pro­żne gzym­sy i pa­ra­pe­ty okien­ne oraz re­ne­san­so­we por­ta­le. Za­cho­wa­ne wnę­trza wy­re­mon­to­wa­no, wyż­sze pię­tra a­dap­tu­jąc na zbro­jo­wnię i kan­ce­la­rię woj­sko­wą, a piw­ni­ce – na pie­kar­nię. Po­mię­dzy nimi, na par­te­rze urzą­dzo­no cer­kiew gar­ni­zo­no­wą, któ­rej o­bec­ność w tym miej­scu pod­kre­ślał no­wy dach z cha­rak­te­ry­sty­czną ko­puł­ką. Po od­zys­ka­niu przez Pol­skę nie­po­dle­gło­ści za­by­tek tra­fił w rę­ce miej­skie­go Od­dzia­łu To­wa­rzy­stwa Kra­jo­znaw­cze­go, a na­stęp­nie, po prze­pro­wa­dze­niu nie­zbęd­nych prac re­mon­to­wo-adap­ta­cyj­nych, od 1922 ro­ku peł­nił fun­kcję sie­dzi­by Mu­ze­um Kra­jo­znaw­cze­go Zie­mi Piotr­kow­skiej. Okres dru­giej woj­ny świa­to­wej za­mek szczę­śli­wie prze­trwał bez znisz­czeń i już w ro­ku 1947 Wo­je­wódz­ki Kon­ser­wa­tor Za­byt­ków zde­cy­do­wał o przy­wró­ce­niu mu cech re­ne­san­so­wych sprzed XVII-wiecz­nej prze­bu­do­wy Mi­cha­ła War­szy­ckie­go. Głów­ne pra­ce bu­do­wla­ne pro­wa­dzo­no tu­taj w la­tach 1963-72, a ich efek­tem było m. in. od­two­rze­nie dru­gie­go pię­tra bu­dyn­ku oraz obec­ny kształt da­chu.

ZAMEK PIOTRKOWSKI W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM I OBECNIE: WYŻEJ - ELEWACJA ZACHODNIA, NIŻEJ - WIDOK OD POŁUDNIA

ieża królewska wzniesiona została na wschodnich pe­ry­fe­riach mia­sta, w obrę­bie ów­cze­snej Wiel­kiej Wsi. Zbu­do­wa­no ją na wzmoc­nio­nym so­sno­wy­mi ba­la­mi ko­pcu ziem­nym i oto­czo­no fo­są za­si­la­ną wo­da­mi rze­ki Stra­wy, któ­rej ko­ry­to od­ci­na­ło za­mek od or­ga­ni­zmu miej­skie­go. Okre­śle­­nie bu­do­wli mia­nem zam­ku ma w tym przy­pa­dku zna­cze­nie sym­bo­li­czne i czę­sto by­wa kwe­stio­no­wa­ne; po­mi­ja­jąc ze­wnę­trzne sy­ste­my o­bron­ne w for­mie pa­li­sa­dy (w ko­ło opar­ka­nio­na ko­ły so­sno­we­mi), czy wspom­nia­nej wcze­śniej fo­sy, wie­ża nie po­sia­da­ła bo­wiem wy­raź­nych cech mi­li­tar­nych i od sa­me­go po­cząt­ku jej prze­zna­cze­niem by­ła re­ali­za­cja re­zy­den­cjal­no-re­pre­zen­ta­cyj­nych am­bi­cji wład­cy, a nie za­pew­nie­nie stra­te­gicz­nej prze­wa­gi na wy­pa­dek kon­flik­tów zbroj­nych. Go­tyc­ko-re­ne­san­so­wy wie­żo­wy pa­łac wy­pię­trzo­no po­nad oko­li­cę po­tęż­nym ma­sy­wem trzech kon­dy­gna­cji wspar­tych na wy­so­kim przy­zie­miu, któ­re­go bu­du­lec sta­no­wił so­lid­ny mur z ka­mie­ni e­ra­tycz­nych zwią­za­nych za­pra­wą wa­pien­ną. Gmach za­pro­je­kto­wa­no na pla­nie pro­sto­ką­ta o bo­kach ok. 18,5x20 me­trów, dłuż­szy­mi bo­ka­mi skie­ro­wa­ne­go na po­łu­dnie i ku pół­no­cy, roz­wi­nię­te­go w pro­sto­pa­dło­ścian ce­gla­nych ścian, obli­co­wa­nych w na­ro­żach pias­kow­cem. Ich pła­szczy­znę or­ga­ni­zu­ją wy­ko­na­ne z wa­pie­nia o­bra­mie­nia o­kien­ne na­wią­zu­ją­ce de­ko­ra­cją do de­ta­li ar­chi­te­kto­nicz­nych zam­ku kró­lew­skie­go na Wa­we­lu, przy czym ce­chą cha­rak­te­ry­sty­czną okien wie­ży w Piotr­ko­wie jest to, że ich roz­mia­ry ro­sną wraz z wy­so­ko­ścią bu­do­wli. Brak otwo­rów o­kien­nych w skraj­nych osiach ele­wa­cji pół­noc­nej i wscho­dniej wska­zu­je na po­pro­wa­dzo­ną w tym miej­scu klat­kę scho­do­wą, a ich nie­obe­cność w czę­ści środ­ko­wej e­le­wa­cji za­cho­dniej wy­ni­ka z umiesz­czo­nych tu­taj pier­wo­tnie wy­ku­szy la­try­no­wych. Fron­ty bu­do­wli po­zba­wio­ne są oz­dób, je­dy­nie w pa­sie mię­dzy par­te­rem, a pier­wszym pię­trem ścia­ny po­łu­dnio­wej wmu­ro­wa­no w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym ka­mien­ny kar­tusz z wy­obra­że­niem or­ła Ja­giel­lo­nów. Przy na­ro­żni­ku wscho­dnim umie­szczo­no głów­ne wej­ście do wie­ży, ob­wie­dzio­ne ar­ka­do­wym por­ta­lem z pias­ko­wca, zaś w li­nii dru­giej osi okien­nej znaj­du­je się po­do­bne wej­ście do piw­nic. Przy­pusz­cza się, że bu­dy­nek ory­gi­nal­nie na­kry­ty był da­chem dwu­spa­do­wym, być mo­że zdo­bio­nym re­ne­san­so­wą at­ty­ką. Re­zy­den­cję kró­lew­ską o­ta­cza­ły w XVI wie­ku za­bu­do­wa­nia drew­nia­ne lub kon­stru­kcji sza­chul­co­wej, w któ­rych m.in. re­zy­do­wał dwór kró­lew­ski i od­by­wa­ły się spo­tka­nia izb sej­mo­wych, choć nie mo­żna wy­klu­czyć, że se­nat o­bra­do­wał rów­nież w re­pre­zen­ta­cyj­nych wnę­trzach dru­gie­go pię­tra wie­ży.

PLAN PARTERU WIEŻY WG T. JAKIMOWICZ

a czterech kondygnacjach, jakie składają się na ku­ba­tu­rę wie­ży kró­lew­skiej, za­sto­so­wa­no trój­wnę­trzo­wy po­dział dwie­ma ścia­na­mi krzy­żu­ją­cy­mi się pod ką­tem pro­stym. W ten spo­sób dwa za­cho­dnie po­mie­szcze­nia na każ­dym pię­trze o­trzy­ma­ły plan kwa­dra­tu, a du­ża kom­na­ta po stro­nie wscho­dniej – plan pro­sto­ką­ta. Dwie naj­niż­sze kon­dy­gna­cje zam­ku prze­zna­czo­ne by­ły do peł­nie­nia za­dań wspo­ma­ga­ją­cych je­go fun­kcje miesz­kal­ne i ad­mi­ni­stra­cyj­ne. W skle­pio­nych ko­leb­ko­wo piw­ni­cach trzy­ma­no skar­biec, ar­chi­wum sta­ro­ściń­skie, cza­sa­mi wię­zio­no tu­taj rów­nież a­re­sztan­tów. Na par­te­rze, któ­ry po­do­bnie jak wszy­stkie po­zo­sta­łe pię­tra, przy­kry­ty był drew­nia­nym stro­pem, urzą­dzo­no a­par­ta­ment pod­ko­mo­rze­go, zwierz­chni­ka służ­by po­ko­jo­wej, dwor­skie­go u­rzęd­ni­ka od­po­wie­dzial­ne­go za oso­bi­ste bez­pie­czeń­stwo mo­nar­chy. Po­nad ni­mi znaj­do­wa­ły się oso­bi­ste po­ko­je kró­la z du­żą sa­lą zwa­ną Pa­la­tium Stu­bam Su­per­io­rem, na­to­miast naj­wyż­szy po­ziom zaj­mo­wa­ła sa­la pa­rad­na. Wszy­stkie nad­ziem­ne kon­dy­gna­cje wie­ży ce­cho­wał po­wta­rzal­ny u­kład o­bej­mu­ją­cy ma­łą iz­bę i du­żą kom­na­tę po­prze­dzo­ną sie­nią. Ko­mu­ni­ka­cję pio­no­wą re­ali­zo­wa­ła u­miesz­czo­na w pół­noc­no-wscho­dnim na­roż­ni­ku skle­pio­na kla­tka scho­do­wa o­twie­ra­ją­ca się na ogrom­ne sa­le na każ­dym po­zio­mie. War­to przy­po­mnieć, że naj­wyż­sze pię­tro wie­ży zo­sta­ło ro­ze­bra­ne przez Ros­jan w XIX wie­ku, a obec­nie ist­nie­ją­ce jest je­go re­kon­stru­kcją wy­ko­na­ną po dru­giej woj­nie świa­to­wej.

PRZEKRÓJ POPRZECZNY WIEŻY WG T. JAKIMOWICZ: 1 . PIWNICE, 2. APARTAMENTY PODKOMORZEGO, 3. POKOJE KRÓLEWSKIE, 4. SALA REPREZENTACYJNA

wczesnego wystroju wieży i jej oryginalnych de­ta­li ar­chi­tek­to­nicz­nych za­cho­wa­ły się skle­pie­nia ko­leb­ko­we piw­nic, ba­ro­ko­we nad­pro­ża i od­rzwia na pier­wszym pię­trze z her­bem sta­ro­sty Mi­cha­ła War­szy­ckie­go, skro­mne frag­men­ty po­sadz­ki z czer­wo­ne­go mar­mu­ru, a tak­że część bo­ga­to zdo­bio­nej ka­mie­niar­ki o­bra­mień o­kien­nych o­raz por­ta­li i nad­pro­ży w otwo­rach drzwio­wych pro­wa­dzą­cych z sie­ni do kom­nat kró­lew­skich. Na ścia­nach do­strzec mo­żna rów­nież resz­tki XVI-wiecz­nych ma­lo­wi­deł i tyn­ków, pa­mię­ta­ją­cych być mo­że jesz­cze cza­sy sej­mów ko­ron­nych. Obec­nie w zam­ku mie­ści się Mu­ze­um Okrę­go­we ze sta­łą eks­po­zy­cją o­bej­mu­ją­cą za­kre­sem te­ma­ty­cznym za­ga­dnie­nia ze świa­ta ar­che­olo­gii, et­no­gra­fii, his­to­rii, mi­li­ta­riów oraz sztu­ki. Obok ar­te­fa­któw do­ku­men­tu­ją­cych pre­his­to­ry­czny o­kres roz­wo­ju cy­wi­li­za­cyj­ne­go pra­miesz­kań­ców zie­mi piotr­kow­skiej na po­szcze­gól­nych pię­trach wie­ży u­do­stęp­nio­no re­kon­stru­kcję XIX-wiecz­nej wiej­skiej za­gro­dy o­raz wy­sta­wę re­ne­san­so­wych i ba­ro­ko­wych wnętrz szla­chec­kich z ko­lek­cją me­bli gdań­skich. Mu­ze­um dys­po­nu­je rów­nież róż­no­rod­nym zbio­rem daw­nej bro­ni, spo­śród któ­rej na szcze­gól­ną u­wa­gę za­słu­gu­ją naj­star­sze mie­cze (m.in. miecz krzy­ża­cki z okre­su bit­wy pod Grun­wal­dem i krót­ki miecz ka­tow­ski u­ży­wa­ny przy wy­ko­ny­wa­niu wy­ro­ków wy­da­wa­nych przez Try­bu­nał Ko­ron­ny w Piotr­ko­wie), ko­sy bo­jo­we wy­ko­rzy­sty­wa­ne pod­czas in­su­re­kcji ko­ściusz­kow­skiej i w trak­cie XIX-wiecz­nych zry­wów pow­stań­czych oraz li­czą­cy po­nad 200 sztuk ar­se­nał bro­ni pal­nej. Ścia­ny wnętrz wie­ży zdo­bi ga­le­ria ma­lar­stwa por­tre­to­we­go z wi­ze­run­ka­mi kró­lów i ksią­żąt pol­skich, na­ma­lo­wa­ny­mi w XVIII wie­ku przez nie­zna­ne­go ar­ty­stę. Eks­po­zy­cję u­zu­peł­nia­ją rzeź­by i przed­mio­ty rze­mio­sła ar­ty­sty­czne­go, a tak­że licz­ne pa­miąt­ki his­to­ry­czne zwią­za­ne z Piotr­ko­wem oraz je­go miesz­kań­ca­mi.

Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim
Plac Zamkowy 4, 97-300 Piotrków Trybunalski
tel. 44 64 652 72
e-mail: sekretariat(at)muzeumpiotrkow.pl

Godziny otwarcia

EKSPOZYCJA MUZEALNA NA ZAMKU KRÓLEWSKIM W PIOTRKOWIE

ieża stoi przy Pla­cu Zam­ko­wym w star­szej, po­ży­dow­skiej dziel­ni­cy mia­sta, oko­ło 300 met­rów na wschód od Ryn­ku. Du­ży par­king znaj­du­je się vis-a-vis po­łu­dnio­wej ele­wa­cji bu­dyn­ku, przy ul. Zam­ko­wej. Oso­by po­dró­żu­ją­ce ko­le­ją po wyj­ściu z dwor­ca PKP po­win­ny kie­ro­wać się na pół­noc ul. Pol­skiej Or­ga­ni­za­cji Woj­sko­wej, a na­stęp­nie na wschód ul. Woj­ska Pol­skie­go. Spa­cer tą dro­gą zaj­mu­je oko­ło 20 mi­nut.

1. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
2. A. R. Sypek: Zamki i warownie ziemi mazowieckiej, TRIO 2002
3. Piotrków Trybunalski i okolice - przewodnik, it 1997
4. T. Ratajczak: Podróże władcy i architektura. Przebudowa królewskich rezydencji za panowania Z. Starego
5. T. Ratajczak: Nie tylko Wawel. Przebudowy monarszych rezydencji w Królestwie Polskim...
6. T. Ratajczak: Udział mistrza Benedykta w przebudowie zamku wawelskiego, Studia Waweliana 2009
7. A. Wagner: Murowane budowle obronne w Polsce X-XVIIw., Bellona 2019

PRZYZIEMIA WIEŻY: POWYŻEJ FRAGMENT ŚCIANY ZACHODNIEJ, PONIŻEJ ELEWACJA PÓŁNOCNA Z WEJŚCIEM DO SIENI I DO PIWNIC (NA DALSZYM PLANIE)

W pobliżu:
Piotrków Trybunalski-Byki - dwór obronny XV-XVIIw., 5 km
Sulejów - warowne opactwo pocysterskie XIII-XVIw., 21 km
Ujazd - relikty zamku rycerskiego XVw. (w bryle pałacu), 28 km
Majkowice - ruina dworu obronnego XVIw., 40 km
Pabianice - dwór kapituły krakowskiej XVIw., 40 km
Bąkowa Góra - ruina dworu obronnego XVw., 41 km

Warto zobaczyć również:

Usytuowane przy Placu Tadeusza Kościuszki kościół i klasztor bernardynów, wznie­sio­ne w pier­wszej po­ło­wie XVII wie­ku z ini­cja­ty­wy pro­win­cja­ła Flo­ria­na Star­czew­skie­go, na Rok­szyc­kim Przed­mie­ściu zwa­nym nieg­dyś Ły­są Gó­rą. Kom­pleks utrzy­ma­ny w sty­lu ba­ro­ko­wym, z bo­ga­tą de­ko­ra­cją wnętrz, w któ­rych szcze­gól­ną po­zy­cję zaj­mu­je ma­lo­wa­ny na mie­dzia­nej bla­sze „cu­do­wny” wi­ze­ru­nek Mat­ki Bo­żej z 1625 ro­ku, umie­szczo­ny w bocz­nym oł­ta­rzu przy­tę­czo­wym. W czę­ści wscho­dniej ze­spo­łu kla­sztor­ne­go stoi cha­ra­kte­ry­sty­czna ba­ro­ko­wa bra­ma wy­ko­na­na wed­ług pro­je­ktu bra­ta We­nan­te­go Pen­sa, od za­cho­du zaś roz­po­ście­ra się daw­ny ogród za­kon­ny, ode­bra­ny ber­nar­dy­nom w XIX wie­ku i prze­kształ­co­ny w park miej­ski. Po prze­ciw­nej stro­nie pla­cu wzno­szą się gma­chy za­byt­ko­we­go ko­ścio­ła Mat­ki Bo­żej Śnież­nej i klasz­to­ru do­mi­ni­ka­nek, któ­re wkom­po­no­wa­ne w śre­dnio­wie­czne mu­ry obron­ne na­le­żą dziś do naj­bar­dziej cha­ra­kte­ry­sty­cznych sym­bo­li mia­sta. Po re­mon­cie z 2015 ro­ku w czę­ści klasz­tor­nej otwar­to pla­ców­kę kul­tu­ral­ną o naz­wie Cen­trum Idei Ku De­mo­kracji, gdzie m.in. or­ga­ni­zo­wa­ne są wy­sta­wy i kon­cer­ty ple­ne­ro­we. Kie­ru­jąc się stąd w stro­nę zam­ku mi­ja­my XIV-wie­czny Ry­nek Try­bu­nal­ski, naj­więk­szy his­to­ry­czny plac mia­sta z ory­gi­nal­nym ukła­dem ur­ba­ni­sty­cznym, zło­żo­nym z ośmiu ulic krzy­żu­ją­cych się na je­go czte­rech na­roż­ni­kach. Środ­ko­wą część Ryn­ku zaj­mo­wał ra­tusz (już nie ist­nie­ją­cy), wznie­sio­ny przy­pusz­czal­nie w XV wie­ku, w któ­rym do 1792 ro­ku obra­do­wał Try­bu­nał Ko­ron­ny.

tekst: 2020
fotografie: 2018
© Jacek Bednarek