KLASZTOR CYSTERSKI W SULEJOWIE, WIDOK OD PÓŁNOCY

ajstarsza zachowana wzmianka na temat osady po­cho­dzi z do­ku­men­tu wy­da­ne­go w 1145 ro­ku, w któ­rym wska­za­na zo­sta­ła ona ja­ko włas­ność ksią­żę­ca z ko­mo­rą cel­ną obsłu­gu­ją­cą ruch han­dlo­wy na szla­kach pro­wa­dzą­cych z Ka­zi­mie­rza nad Wis­łą do Wiel­ko­pol­ski i znad Mo­rza Bał­tyc­kie­go na te­re­ny o­bec­nych Wę­gier. W ro­ku 1176 ksią­żę Ka­zi­mierz Spra­wie­dli­wy przy­znał cys­ter­som zie­mie po­ło­żo­ne w po­bli­żu wsi i ufun­do­wał tu­taj o­pa­ctwo. Pier­wsi mni­si przy­by­li do Su­le­jo­wa w 1177 ro­ku z miej­sco­wo­ści Mo­ri­mond we Fran­cji. Opar­ty na su­ro­wej re­gu­le be­ne­dyk­tyń­skiej za­kon cys­ter­ski na­le­żał do naj­bo­gat­szych w tej czę­ści Eu­ro­py, a licz­ne przy­wi­le­je kró­lew­skie, da­ro­wiz­ny o­sób świec­kich, ale rów­nież wzo­ro­wo pro­wa­dzo­na gos­po­dar­ka rol­na, do­cho­dy z tar­gów i od­pus­tów, czy zwol­nie­nia z po­dat­ków u­grun­to­wa­ły je­go sil­ną po­zy­cję fi­nan­so­wą u­mo­żli­wia­ją­cą u­dźwig­nię­cie wiel­kie­go wy­sił­ku fi­nan­so­we­go, ja­kim by­ła bu­do­wa o­ka­za­łe­go wa­ro­wne­go zes­po­łu klasz­tor­ne­go. Wkró­tce po swo­im przy­by­ciu cys­ter­si wznie­śli pro­wi­zo­ry­czną świą­ty­nię, tzw. ora­to­rium, któ­rą pod kie­run­kiem wło­skie­go ar­chi­te­kta Si­mo­na w la­tach 1213-32 roz­bu­do­wa­no w trój­na­wo­wy koś­ciół p.w. Naj­świę­tszej Ma­rii Pan­ny i św. To­ma­sza Kan­ter­be­ryj­skie­go. Jesz­cze w pier­wszej po­ło­wie XIII wie­ku roz­po­czę­to pra­ce nad bu­do­wą głów­ne­go gma­chu klasz­tor­ne­go. Częś­cio­wo u­koń­czo­ne skrzy­dło wscho­dnie, mie­szczą­ce po­ko­je o­pa­ta, dor­mi­to­rium i ar­chi­wum, zos­ta­ło jed­nak wkrót­ce znisz­czo­ne w wy­ni­ku na­ja­zdu ta­tar­skie­go w 1259 ro­ku.

WIDOK OD STRONY POŁUDNIOWEJ, POCZTÓWKA Z 1. DEKADY XX WIEKU

rzypuszczalnie pod koniec XIV stulecia rozpoczęto bu­do­wę o­ta­cza­ją­ce­go kla­sztor mu­ro­wa­ne­go zes­po­łu umoc­nień. For­ty­fi­ko­wa­nie za­ło­że­nia roz­po­czę­to od wznie­sie­nia wie­ży o­pac­kiej i wie­ży mau­re­tań­skiej wraz z do­cho­dzą­cy­mi do nich mu­ra­mi po­łu­dnio­we­go od­cin­ka ob­wo­du, a tak­że nie za­cho­wa­ne­go do na­szych cza­sów, za­my­ka­ją­ce­go go od pół­no­cy mu­ru kur­ty­no­we­go. Na ten e­tap roz­wo­ju in­fra­stru­ktu­ry kla­sztor­nej da­tu­je się rów­nież wy­su­nię­te po­za ob­rys mu­rów bu­dyn­ki gos­po­dar­cze: ow­czar­nię i sło­dow­nię o­raz tzw. skła­dzik. Ko­lej­ny na­jazd ta­tar­ski z 1431 ro­ku wpły­nął na in­ten­sy­fi­ka­cję prac for­ty­fi­ka­cyj­nych, któ­re kon­ty­nu­owa­no z przer­wa­mi aż do po­czą­tków XVI wie­ku. W re­zul­ta­cie pow­stał no­wy, roz­bu­do­wa­ny ku pół­no­cy i w kie­run­ku pół­noc­no-wscho­dnim zes­pół wa­row­ny, uzu­peł­nio­ny o wie­żę mu­zy­czną i at­ty­ko­wą, a tak­że o dwie wie­że bra­mne: kra­kow­ską i ry­cer­ską. Oko­ło 1530 ro­ku za­koń­czo­no pra­ce przy bu­do­wie po­łu­dnio­we­go skrzy­dła kla­sztor­ne­go, do któ­re­go pod ko­niec stu­le­cia do­sta­wio­no skrzy­dło za­cho­dnie. Roz­mach tej in­we­sty­cji spra­wił, że w 1584 na te­re­nie o­pa­ctwa u­miesz­czo­no prze­nie­sio­ny z Ra­wy Ma­zo­wiec­kiej skar­biec wojsk kwar­cia­nych. Tak waż­ną z pun­ktu wi­dze­nia o­bron­no­ści pań­stwa de­cy­zję po­prze­dzi­ła lu­stra­cja wi­zy­ta­to­ra kró­lew­skie­go, któ­ry dla za­pew­nie­nia wy­ma­ga­ne­go po­zio­mu bez­pie­czeń­stwa za­rzą­dził wy­ko­na­nie po­pra­wek, m.in. li­kwi­da­cję pier­wo­tne­go prze­jaz­du bram­ne­go w wie­ży ry­cer­skiej. Na prze­ło­mie XVI i XVII wie­ku wznie­sio­no w po­łu­dnio­wej czę­ści za­ło­że­nia pa­łac o­pa­cki, a do wie­ży o­pa­ckiej do­sta­wio­no ar­se­nał.

OPACTWO NA FOTOGRAFII Z LAT 30. XX WIEKU, WIDOK OD ZACHODU

iek XVIII przyniósł zmianę funkcji umocnień kla­sztor­nych, któ­re w zwią­zku z roz­wo­jem sztu­ki wo­jen­nej nie by­ły już w sta­nie za­pew­nić sku­tecz­nej o­chro­ny je­go mie­szkań­com. Część mu­rów ro­ze­bra­no, a w o­par­ciu o po­zo­sta­łe wznie­sio­no za­bu­do­wa­nia gos­po­dar­cze w pół­noc­nej czę­ści zes­po­łu, mie­szczą­ce m.in. bro­war, go­rzel­nię, ma­ga­zy­ny, młyn o­raz spich­rze. Po­żar z 1790 ro­ku częś­cio­wo znisz­czył koś­ciół o­raz kla­sztor, któ­re­go pró­bę od­bu­do­wy prze­rwa­ła ka­sa­ta za­ko­nu w ro­ku 1819. Za­bu­do­wa­nia kla­sztor­ne prze­szły wów­czas na włas­ność pań­stwa, a wy­pusz­czo­ne przez nie w dzier­ża­wę, przy bra­ku na­le­ży­tej o­pie­ki z upły­wem lat pod­upa­dły. W 1847 ro­ku ko­lej­ny po­żar stra­wił dach pa­ra­fial­ne­go już wów­czas koś­cio­ła, bu­dy­nek kla­sztor­ny i na­le­żą­cy do o­pa­ta pa­łac. Kil­ka lat póź­niej kla­sztor i pa­łac ro­ze­bra­no, zli­kwi­do­wa­no tak­że część za­bu­do­wań gos­po­dar­czych na pół­noc­nym i wscho­dnim od­cin­ku ob­wo­du. W ro­ku 1923 po­no­wnie spło­nął dach koś­cio­ła i od te­go tra­gicz­ne­go wy­da­rze­nia da­tu­je się po­wol­ną, trwa­ją­cą do dziś re­kon­stru­kcję ca­łe­go za­ło­że­nia. Naj­sze­rzej za­kro­jo­ne pra­ce re­mon­to­we prze­pro­wa­dzo­no w la­tach 1973-86, gdy zre­wi­ta­li­zo­wa­no, a na­stę­pnie a­da­pto­wa­no na ho­tel ciąg pół­noc­nych bu­dyn­ków gos­po­dar­czych, oraz trwa­le za­bez­pie­czo­no zruj­no­wa­ne, za­byt­ko­we frag­men­ty mły­na i pa­ła­cu o­pa­ta. W 1986 ro­ku do po­mie­szczeń na­le­żą­cych do pa­ra­fii po­wró­ci­li oo. cys­ter­si. Wraz z ich pow­tór­nym przy­by­ciem roz­po­czął się ko­lej­ny etap prac kon­ser­wa­tor­skich w koś­cie­le i za­bu­do­wa­niach kla­sztor­nych.

UMOCNIENIA KLASZTORNE W LATACH 60. XX WIEKU, NA PIERWSZYM PLANIE BASZTA MUZYCZNA, NIECO DALEJ BASZTA KRAKOWSKA

OPACTWO NA FOTOGRAFII LOTNICZEJ, ŹRÓDŁO: SPOTKANIA Z ZABYTKAMI, 1998

kazałe warowne opactwo w Sulejowie należy (obok Jęd­rze­jo­wa, Ko­przy­wni­cy o­raz Wą­cho­cka) do naj­pięk­niej­szych, naj­le­piej za­cho­wa­nych za­ło­żeń po­cys­ter­skich w Pol­sce. Naj­star­szym je­go o­gni­wem jest ro­mań­ski koś­ciół p.w. Naj­święt­szej Ma­rii Pan­ny i św. To­ma­sza Kan­ter­be­ryj­skie­go, wznie­sio­ny na pla­nie krzy­ża z cio­sów ka­mien­nych i tyl­ko w nie­wiel­kim sto­pniu wy­koń­czo­ny ce­głą. Zbu­do­wa­ny on zo­stał przed ro­kiem 1232 i do dziś prze­trwał w bar­dzo do­brym sta­nie, za­cho­wu­jąc wszy­stkie swo­je ce­chy kon­stru­kcyj­ne, a tak­że du­żą część o­ry­gi­nal­nych de­ta­li ar­chi­te­kto­nicz­nych. Szcze­gól­nie in­te­re­su­ją­co przed­sta­wia się fa­sa­da za­cho­dnia świą­ty­ni z oka­za­łym por­ta­lem głó­wnym (1230) i roz­mie­szczo­ny­mi na jej osi o­kna­mi w for­mie ro­ze­ty. Po­cząt­ko­wo ist­nia­ły jesz­cze dwa do­dat­ko­we wej­ścia do naw bocz­nych, któ­re z cza­sem za­mu­ro­wa­no, przy czym wej­ście pół­noc­ne u­zna­wa­ne jest za re­likt wcze­śniej­sze­go XII-wiecz­ne­go koś­ciół­ka, tzw. ora­to­rium. Od po­łu­dnia do koś­cio­ła przy­le­ga skrzy­dło wscho­dnie bu­dyn­ku kla­sztor­ne­go, naj­star­sze i naj­le­piej za­cho­wa­ne. Po po­ża­rze w 1847 i prze­bu­do­wie w 1858 ro­ku o­ca­la­ła je­go pół­noc­na część tj. ka­pi­tu­larz z pięk­nym skle­pie­niem krzy­żo­wo-że­bro­wym i frag­men­tem go­tyc­kie­go kruż­gan­ka z XV wie­ku. Obec­nie w ka­pi­tu­la­rzu mie­ści się nie­wiel­kie mu­ze­um, udo­stęp­nia­ne se­lek­ty­wnie, w za­leż­no­ści od za­in­te­re­so­wa­nia. W sta­nie trwa­łej ru­iny za­cho­wa­ło się kla­sztor­ne skrzy­dło za­cho­dnie, a tak­że skrzy­dło po­łu­dnio­we, któ­re­go zre­kon­stru­owa­na ścia­na sta­no­wi je­den z naj­bar­dziej ro­man­ty­cznych e­le­men­tów ca­łe­go za­ło­że­nia.

ROMAŃSKI KOŚCIÓŁ PW. NMP I ŚW. TOMASZA KANTERBERYJSKIEGO, W TLE ARSENAŁ

POŁUDNIOWA ŚCIANY DAWNEGO KLASZTORU

ółnocną część zespołu klasztornego opasa roz­cią­gnię­ty po­mię­dzy bra­mę ry­cer­ską a wie­żę mu­zy­czną ob­wód o­bron­ny, skła­da­ją­cy się z trzech od­cin­ków mu­rów, po­mię­dzy któ­re wkom­po­no­wa­ne zo­sta­ły wie­że: at­ty­ko­wa i wyż­sza, zwień­czo­na ba­ro­ko­wym heł­mem wie­ża kra­kow­ska. Wznie­sio­ne w XV stu­le­ciu u­moc­nie­nia swój o­bec­ny wy­gląd za­wdzię­cza­ją XVI-wiecz­nej prze­bu­do­wie, otrzy­mu­jąc w jej wy­ni­ku de­ko­ra­cy­jne re­ne­san­so­we at­ty­ki. Nie­opo­dal wie­ży ry­cer­skiej za­cho­wa­ły się ru­iny XVIII-wiecz­ne­go mły­na kon­ne­go, obec­nie re­pre­zen­to­wa­ne już tyl­ko w for­mie fun­da­men­tu ścia­ny pół­noc­no-wscho­dniej o dłu­go­ści o­ko­ło 11 me­trów. Ciąg daw­nych bu­dyn­ków gos­po­dar­czych (ow­czar­nia, sto­do­ła i skła­dzik) usy­tu­owa­nych wzdłuż po­łu­dnio­we­go mu­ru o­bron­ne­go sta­no­wi wła­sność pa­ra­fii i mie­ści się w nich ple­ba­nia. Rów­nież w po­łu­dnio­wej czę­ści o­pac­twa, wzdłuż kra­wę­dzi te­ra­sy Pi­li­cy, zo­ba­czyć mo­żna re­li­kty pa­ła­cu o­pac­kie­go za­cho­wa­ne w for­mie zre­kon­stru­owa­nej ścia­ny ze­wnę­trznej.

CIĄG DAWNYCH BUDYNKÓW GOSPODARCZYCH, OBECNIE HOTEL

PÓŁNOCNO-ZACHODNI FRAGMENT OBWAROWAŃ Z BASZTĄ ATTYKOWĄ, NA DRUGIM PLANIE NIŻSZA BASZTA RYCERSKA, ZA NIĄ BASZTA MAURETAŃSKA

o pałacu opackiego od zachodu przy­le­ga­ła la­try­na i skrzy­dło kla­sztor­ne (oby­dwa w ru­inie), na­to­miast od stro­ny pół­noc­nej są­sia­do­wał z nim ar­se­nał, do­sta­wio­ny do wie­ży o­pac­kiej na prze­ło­mie XVI i XVII stu­le­cia. Po ka­sa­cie za­ko­nu wy­ko­rzy­sty­wa­ny był on ja­ko gmach mie­szkal­ny, a od 1922 ro­ku mie­ści­ła się w nim szko­ła. Obec­nie prze­ję­ty przez pa­ra­fię cze­ka na zna­le­zie­nie no­wej fun­kcji i pra­ce kon­ser­wa­tor­skie, któ­re przy­wró­cą bu­do­wli pier­wot­tny wy­gląd, za­tar­ty po XIX-wiecz­nych prze­bu­do­wach. Naj­młod­szą część zes­po­łu re­pre­zen­tu­je ciąg bu­dyn­ków gos­po­dar­czych o­pla­ta­ją­cych o­pa­ctwo od wscho­du i od pół­no­cy, opar­tych o pół­noc­ny mur o­bron­ny, któ­ry sta­no­wi o­bec­nie ich ze­wnę­trzną ścia­nę. W bu­dyn­kach tych daw­niej fun­kcjo­no­wa­ły: bro­war, spich­rze i ma­ga­zy­ny, a po ka­sa­cie za­ko­nu dzier­ża­wio­no je o­so­bom pry­wat­nym. Pod ko­niec XIX wie­ku część z nich ro­ze­bra­no, ale w la­tach 1973-81 do­ko­na­no grun­to­wnej re­kon­stru­kcji z prze­zna­cze­niem na kom­pleks szko­le­nio­wo-wy­po­czyn­ko­wy. Dzi­siaj mie­ści się tu­taj kom­for­to­wy ho­tel. Wstęp na te­ren o­pa­ctwa jest bez­płat­ny.

WSPÓŁCZESNY PLAN OPACTWA: 1. KOŚCIÓŁ, 2. WSCHODNIE SKRZYDŁO KLASZTORNE, 3. RUINA SKRZYDŁA POŁUDNIOWEGO,
4. RUINA SKRZYDŁA ZACHODNIEGO, 5. WIEŻA RYCERSKA, 6. WIEŻA ATTYKOWA, 7. WIEŻA KRAKOWSKA, 8. WIEŻA MUZYCZNA,
9. WIEŻA OPACKA, 10. ARSENAŁ, 11. RUINA PAŁACU OPACKIEGO, 12. WIEŻA MAURETAŃSKA, 13. SKŁADZIK, 14. OWCZARNIA,
15. OBECNA PLEBANIA, 16. RUINA DAWNEJ PLEBANII, 17. RELKTY MŁYNA, 18. ZREKONSTRUOWANE ZABUDOWANIA GOSPODARCZE - HOTEL

ulejów położony jest około 15 km na po­łu­dnio­wy wschód od Pio­trko­wa Try­bu­nal­skie­go, przy dro­dze kra­jo­wej nr 74 (kie­ru­nek Ra­dom). Ja­dąc przez miej­sco­wość od stro­ny Pio­trk­owa o­pa­ctwo wi­docz­ne jest w od­da­li po le­wej stro­nie, a kil­ka­set me­trów da­lej za­uwa­żyć moż­na dro­gow­skaz z na­pi­sem Pod­kla­szto­rze, pro­wa­dzą­cy naj­krót­szą dro­gą do ce­lu. Na miej­scu du­ży dar­mo­wy par­king. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa)

1. A. R. Sypek: Zamki i warownie ziemi mazowieckiej, TRIO 2002
2. Piotrków Trybunalski i okolice - przewodnik, it 1997

PÓŁNOCNA CZĘŚĆ OBWODU Z BASZTĄ KRAKOWSKĄ, OBECNIE JEST TO GŁÓWNE WEJŚCIE DO HOTELU

W pobliżu:
Piotrków Trybunalski - zamek królewski XVIw., 14 km
Piotrków Trybunalski-Byki - dwór obronny XV-XVIIw., 21 km
Majkowice - ruina dworu obronnego XVIw., 24 km
Bąkowa Góra - ruina dworu obronnego XVw., 27 km
Opoczno - zamek królewski XIV-XIXw., 30 km
Przedbórz - relikty zamku królewskiego XIVw., 32 km
Ujazd - relikty zamku rycerskiego XVw. (w bryle pałacu), 32 km

tekst: 2005
fotografie: 2005
© Jacek Bednarek