DWÓR BYKOWSKICH, WIDOK OD PÓŁNOCNEGO WSCHODU

DZIEJE DWORU

OPIS DWORU

STAN OBECNY

P

odpiotrkowska wieś Byki po raz pierw­szy wzmian­ko­wa­na jest w źród­łach pi­sa­nych w ro­ku 1416 ja­ko włas­ność pry­wat­na Woj­cie­cha i Mi­ko­ła­ja Ja­xa-By­kow­skich her­bu Gryf, za­miesz­ku­ją­cych za­pew­ne w ja­kieś drew­nia­nej sie­dzi­bie obron­nej o nie­zna­nej bli­żej for­mie i roz­pla­no­wa­niu. Dwór mu­ro­wa­ny wzno­si w tym miej­scu przy­pusz­czal­nie do­pie­ro na prze­ło­mie XVI i XVII wie­ku kasz­te­lan łę­czyc­kiKasztelan (łac. comes castellanus, komes grodowy, żupan) – urzędnik lokalny w dawnej Polsce. Zajmował się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelanii. Podlegali mu chorąży, wojski, sędzia grodowy i włodarz. Jan Sta­ni­sław By­kow­ski (zm. 1624), choć we­dług nie­któ­rych źró­deł już oko­ło ro­ku 1500 mo­że funk­cjo­no­wać w By­kach nie­wiel­ka wie­ża miesz­kal­na, któ­ra pod­czas in­we­sty­cji re­ali­zo­wa­nej przez Sta­ni­sła­wa By­kow­skie­go zo­sta­je wchło­nię­ta w re­ne­san­so­wą bry­łę, sta­jąc się czę­ścią no­we­go pa­ła­cu.

ELEWACJA WSCHODNIA RENESANSOWEGO DWORU

P

o śmierci Jana Bykowskiego majątek prze­cho­dzi w rę­ce je­go sy­na Prze­my­sła­wa z Kos­so­wa, kasz­te­la­na sie­radz­kie­go (zm. 1648), a gdy i on udał się do bo­skiej chwa­ły, By­ki dzie­dzi­czą trzej je­go sy­no­wie: Alek­san­der (zm. 1722), Sta­ni­sław (zm. po 1695) oraz Jan. Cór­ka te­go ostat­nie­go, Zo­fia, po wyj­ściu za mąż za stol­ni­ka owruc­kie­goStolnik – w Polsce do XIII w. urzędnik sprawujący pieczę nad stołem panującego. Do jego obowiązków należało nakrycie stołu do uczty, a w czasie jej trwania kierowanie podawaniem potraw. Od XIV w. honorowy urząd ziemski. Ada­ma Skó­rzew­skie­go her­bu Ogoń­czyk w 1693 ro­ku wno­si mu pa­łac ja­ko wia­no mał­żeń­skie. Przy­pusz­czal­nie to z ich ini­cja­ty­wy w la­tach 20. XVIII wie­ku na­stę­pu­je dal­sza roz­bu­do­wa i mo­der­ni­za­cja te­go za­ło­że­nia, obej­mu­ją­ca głów­nie je­go pół­noc­ną część, ak­cen­to­wa­ną od­tąd cha­rak­te­ry­stycz­ną ośmio­bocz­ną wie­żą ze strzel­ni­ca­mi. Ostat­ni­mi ze Skó­rzew­skich wła­ści­cie­la­mi dwo­ru zo­sta­ją dzie­ci Zo­fii i Ada­ma: Sta­ni­sław, Jan, Pe­tro­nel­la i Zu­zan­na, któ­ra po wej­ściu w zwią­zek mał­żeń­ski z An­to­nim Je­ło-Ma­liń­skim, cześ­ni­kiem wo­łyń­skimCześnik – w średniowiecznej Polsce urzędnik królewski dbający o „piwnicę” monarchy, a podczas biesiady podający mu puchary. Od XIV w. urząd ten stał się honorowy, a więc nie pociągającym za sobą żadnych obowiązków. W Rzeczypospolitej Szlacheckiej był niższym urzędem ziemskim w Koronie przed łowczym i za podstolim., prze­ka­zu­je mu By­ki ja­ko wła­sność dzie­dzicz­ną.

WIDOK Z LOTU PTAKA

W

1760 roku bracia Aleksander i Sta­ni­sław Ma­liń­scy sprze­da­ją oko­licz­ne do­bra Mi­cha­ło­wi Wę­ży­ko­wi z Wi­da­wy her­bu Wąż, pod­sto­le­mu ino­włodz­kie­muPodstoli – staropolski urząd, do XIV wieku urzędnik nadworny usługujący przy stole królewskim lub książęcym. Z biegiem czasu urząd ten stawał się coraz bardziej niepotrzebny, przez co od XIV w. stał się samodzielnym, honorowym urzędem ziemskim. (zm. 1791). Stan tech­nicz­ny dwo­ru w tym cza­sie naj­wy­raź­niej po­zo­sta­wia już wie­le do ży­cze­nia, sko­ro pięć lat wcześ­niej ru­nę­ła je­go część za­chod­nia miesz­czą­ca m.in. ka­pli­cę, a skut­ki tej ka­ta­stro­fy na­pra­wio­no je­dy­nie do­raź­nie. Wę­ży­ko­wie trzy­ma­ją By­ki przez bli­sko sto lat, jed­nak nie miesz­ka­ją tu­taj, dzier­ża­wiąc to miej­sce mniej za­moż­nym ro­dzi­nom szla­chec­kim, czym wy­tłu­ma­czyć moż­na stop­nio­we po­pa­da­nie dwo­ru w ru­inę. Po Mi­cha­le ma­ją­tek dzie­dzi­czy je­go syn Adam Wę­żyk, a w ro­ku 1847 ku­pu­ją go Je­zio­rań­scy, któ­rzy do­ko­nu­ją pew­nych re­mon­tów i mo­der­ni­za­cji sta­rej bu­dow­li. Efekt tych prac nie bu­dzi jed­nak za­chwy­tu u współ­czes­ne­go im ob­ser­wa­to­ra, kra­jo­znaw­cy i hi­sto­ry­ka Oska­ra Flat­ta, sko­ro wspo­mi­na on w swych ar­ty­ku­łach, że ta utra­ci­ła przez ar­chi­tek­tu­rę no­wo­czes­ną urok daw­no­ści.

ELEWACJA WSCHODNIA Z RELIKTAMI WYKUSZA

P

odczas pierwszej wojny światowej w By­kach sta­cjo­nu­ją od­dzia­ły nie­miec­kie, swój po­byt ak­cen­tu­jąc de­wa­sta­cją wnętrz pierw­sze­go pię­tra. Na do­miar złe­go Je­zio­rań­scy tra­cą bez­po­wrot­nie pie­nią­dze za­ro­bio­ne na dzier­ża­wie oko­licz­nych ziem, co zmu­sza ich do sprze­da­ży dwo­ru, któ­re­go no­wym wła­ści­cie­lem zo­sta­je ro­dzi­na Czar­nec­kich. Ko­lej­nych znisz­czeń i de­wa­sta­cji do­świad­cza bu­dow­la pod­czas dru­giej woj­ny świa­to­wej, gdy Niem­cy urzą­dzi­li w niej po­miesz­cze­nia dla zwie­rząt go­spo­dar­skich. W naj­więk­szym stop­niu cier­pi część pół­noc­na dwo­ru, a zwłasz­cza basz­ta-ka­pli­ca, któ­rej stan po woj­nie jest już tak zły, że ów­czes­ny wła­ści­ciel po­dej­mu­je de­cy­zję o jej czę­ścio­wej roz­biór­ce.

WIDOK DWORU OD POŁUDNIOWEGO WSCHODU, NA PIERWSZYM PLANIE POZOSTAŁOŚCI PO ROZEBRANEJ KAPLICY (1957)

WIEŻA-KAPLICA PO REKONSTRUKCJI (STAN W 2006)

W

roku 1961 Maksym Czarnecki, ostatni pry­wat­ny wła­ści­ciel dwo­ru, prze­ka­zu­je bę­dą­cy już w bar­dzo złym sta­nie, za­nie­dba­ny gmach pań­stwu pol­skie­mu z prze­zna­cze­niem na po­trze­by oświa­ty rol­ni­czej. Roz­po­czy­na się dłu­go ocze­ki­wa­ny re­mont bu­dow­li, a po je­go za­koń­cze­niu w 1964 w By­kach otwar­te zo­sta­je Tech­ni­kum Rol­ni­cze. W póź­niej­szych la­tach po zmia­nie pro­fi­lu pla­ców­ki mu­ry daw­nej re­zy­den­cji Ja­xa-By­kow­skich gosz­czą Stu­dium We­te­ry­na­ryj­ne oraz Za­sad­ni­czą Szko­łę Ogrod­ni­czą, zaś od 1980 ro­ku dwór peł­ni funk­cję sie­dzi­by ośrod­ka do­radz­twa rol­ni­cze­go.

WNĘTRZA DWORU NA FOTOGRAFIACH Z 1957 ROKU (PRZED RENOWACJĄ)

DZIEJE DWORU

OPIS DWORU

STAN OBECNY

B

rak zachowanych źródeł pisanych na temat zam­ku sprzed cza­sów Ja­na Sta­ni­sła­wa By­kow­skie­go unie­moż­li­wia do­ko­na­nie rze­tel­nej ana­li­zy wy­glą­du i roz­pla­no­wa­nia śre­dnio­wiecz­nej wa­row­ni, je­że­li ta­ka w ogó­le w tym miej­scu ist­nia­ła. Praw­do­po­dob­nie naj­star­szym ele­men­tem dwo­ru jest wie­ża sto­ją­ca w je­go cen­tral­nej czę­ści, któ­rej po­wsta­nie hi­sto­ry­cy da­tu­ją na dru­gą po­ło­wę XVI wie­ku, choć być mo­że jej po­cząt­ki się­ga­ją na­wet prze­ło­mu XV i XVI stu­le­cia. Pier­wot­nie by­ła to kon­struk­cja wol­no­sto­ją­ca, wznie­sio­na na pla­nie pro­sto­ką­ta o bo­kach 7x12 me­trów, któ­rą pod ko­niec XVI wie­ku roz­bu­do­wa­no, i do któ­rej od po­łu­dnia do­sta­wio­no mie­rzą­ce 28 me­trów dłu­go­ści skrzy­dło miesz­kal­ne.

WIEŻA CENTRALNA: ELEWACJA ZACHODNIA W 1957 ROKU / ELEWACJA WSCHODNIA WSPÓŁCZEŚNIE

P

rzypuszczalnie na początku XVII wieku w wie­ży przebito bramę, a jej wschod­nią ele­wa­cję ozdo­bio­no por­ta­lem bram­nym uję­tym w bo­nio­wa­ne pół­ko­lum­ny, or­na­men­tem ple­cion­ko­wym, efek­tow­nym masz­ka­ro­nem oraz kar­tu­szem her­bo­wym z wi­ze­run­kiem gry­fa. Mniej wy­szu­ka­ne por­ta­le w ele­wa­cji za­chod­niej otrzy­ma­ły de­ko­ra­cje z mo­ty­wa­mi ro­ślin­ny­mi: owo­ca­mi, li­śćmi gro­no­wy­mi i szysz­ka­mi. Dru­gą kon­dyg­na­cję daw­nej wie­ży zdo­bią pro­sto­kąt­ne re­ne­san­so­we obra­mie­nia okien­ne, trze­cią zaś - trzy pół­ko­li­ste ok­na, zam­knię­te we wspól­nym obra­mie­niu, z kar­tu­szem her­bo­wym po­środ­ku.

PORTAL WJAZDOWY W ELEWACJI WSCHODNIEJ

PORTALE BRAMY I FURTY W ELEWACJI ZACHODNIEJ

O

d północy i południa do wieży bramnej przy­le­ga­ją skrzy­dła miesz­kal­ne, niż­sze od niej o jed­ną kon­dyg­na­cję, na krań­cach któ­rych do­sta­wio­no wie­że al­kie­rzo­we. W czę­ści po­łu­dnio­wej jest to kwa­dra­to­wa wie­ża-ry­za­lit, za­pew­ne miesz­czą­ca przed la­ty pry­wat­ną ka­pli­cę wła­ści­cie­li, po II woj­nie ro­ze­bra­na, a na­stęp­nie zre­kon­stru­owa­na. Od pół­no­cy na­to­miast wzno­si się wie­ża ośmio­bocz­na (od dru­giej kon­dyg­na­cji) z trze­ma mi­nia­tu­ro­wy­mi ab­sy­da­mi peł­nią­cy­mi funk­cję sta­no­wisk strze­lec­kich lub tyl­ko je imi­tu­ją­cy­mi. Ca­ły bu­dy­nek ozdo­bio­no de­ko­ra­cją ty­pu sgraf­fi­to i na­kry­to dwu- (część miesz­kal­na), czte­ro- (wie­ża bram­na, ka­pli­ca) i sze­ścio­spa­do­wym da­chem z czer­wo­nej da­chów­ki. Od po­łu­dnia i za­cho­du ota­cza go park, któ­ry daw­niej był więk­szy i praw­do­po­dob­nie na­wod­nio­ny ka­na­ła­mi.

PLAN PARTERU BUDOWLI: 1. WIEŻA CENTRALNA, 2. WIEŻA KAPLICA,
3. WIEŻA OŚMIOBOCZNA (W PRZYZIEMIU PROSTOKĄTNA), 4. SKRZYDŁA MIESZKALNE

WIDOK DWORU Z LOTU PTAKA

DZIEJE DWORU

OPIS DWORU

STAN OBECNY

G

mach zachował się w stanie odzwier­cie­dla­ją­cym je­go wy­gląd po XIX-wiecz­nej prze­bu­do­wie i (przy­naj­mniej z ze­wnątrz) tyl­ko w nie­wiel­kim stop­niu od­bie­ga­ją­cym od for­my, ja­ką na­da­no mu w XVII i XVIII wie­ku. Z póź­no­re­ne­san­so­wych de­ta­li ar­chi­tek­to­nicz­nych za­cho­wa­ły się wy­mie­nio­ne wcześ­niej por­ta­le, a tak­że część oście­ży ka­mien­nych wo­kół okien, frag­men­ty por­ta­li we­wnętrz­nych i ko­min­ków. Po­nad­to, w czę­ści po­miesz­czeń wciąż znaj­du­ją się ory­gi­nal­ne skle­pie­nia ko­le­bo­we oraz drew­nia­ne stro­py. W bu­dyn­ku mie­ści się sie­dzi­ba Po­wia­to­we­go Ze­spo­łu Do­radz­twa Rol­ni­cze­go.

RENESANSOWE ELEMENTY DEKORACYJNE WE WSCHODNIEJ ELEWACJI BUDOWLI

Gmach nie jest udostępniony do zwie­dza­nia, ale z ra­cji je­go prze­zna­cze­nia wej­ście do środ­ka nie sta­no­wi pro­ble­mu. To w ty­go­dniu. W dni wol­ne po­zo­sta­je je­dy­nie do­stęp do par­ku i bez­po­śre­dnie­go oto­cze­nia dwo­ru. Przeszkodą może być fur­tka, któ­ra po go­dzi­nach pra­cy ośrod­ka bę­dzie za­pew­ne zam­knię­ta. W tej sy­tu­acji na­le­ży sze­ro­kim łu­kiem obejść bu­dy­nek od wscho­du, gdzie wstę­pu do par­ku nic nie ogra­ni­cza.

Dokładne oględziny dworu z zewnątrz zaj­mu­ją oko­ło 15-20 mi­nut.

Po parku możemy spa­ce­ro­wać z psem.

Choć Byki znajdują się w strefie ru­chu lot­ni­sko­we­go, lo­ty re­kre­acyj­ne ma­ły­mi dro­na­mi (< 900 g) nie są uwa­run­ko­wa­ne uzy­ska­niem spe­cjal­nej zgo­dy.

WIEŻA OŚMIOBOCZNA W PÓŁNOCNEJ CZĘŚCI DWORU

DOJAZD

D

wór stoi przy ul. Kasztelańskiej, oko­ło 4 km na pół­noc­ny-za­chód od ryn­ku piotr­kow­skie­go, nie­opo­dal dro­gi eks­pre­so­wej S8 i jej po­łą­cze­nia z au­to­stra­dą A1. Oko­ło 300 me­trów na wschód od za­byt­ko­wej bu­dow­li bieg­nie ul. Łódz­ka, bę­dą­ca czę­ścią dro­gi kra­jo­wej nr 12 łą­czą­cej Piotr­ków Try­bu­nal­ski z Ło­dzią. Z cen­trum mia­sta do­je­dzie­my tu­taj ko­mu­ni­ka­cją miej­ską li­nii 9. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa)

Pod zabytkowym dworem niewielki par­king dla pe­ten­tów (dar­mo­wy).

LITERATURA

1. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
2. L. Kajzer: Małe czy duże, czyli o tzw. zamkach rycerskich na Niżu Polskim
3. P. Machlański, J. Podolska: Piotrków Trybunalski. Spacerownik po regionie, Gazeta Wyborcza 2008
4. Piotrków Trybunalski i okolice - przewodnik, it 1997
5. A. R. Sypek: Zamki i warownie ziemi mazowieckiej, TRIO 2002
6. A. Wagner: Murowane budowle obronne w Polsce X-XVIIw., Bellona 2019

AUTO PARKUJEMY TUŻ PRZY WEJŚCIU NA TEREN OŚRODKA

W pobliżu:
Piotrków Trybunalski - zamek królewski z XVI w., 5 km
Sulejów - warowne opactwo pocysterskie XIII-XVI w., 23 km
Ujazd - relikty zamku rycerskiego z XV w. (w bryle pałacu), 29 km
Mikorzyce - relikty dworu obronnego z XVII w., 31 km
Pabianice - dwór kapituły krakowskiej z XVI w., 40 km
Majkowice - ruina dworu obronnego z XVI w., 45 km
Bąkowa Góra - ruina dworu obronnego z XV w., 47 km
Inowłódz - ruina zamku królewskiego z XIV w., 48 km
Łopatki - dwór obronny z XVI w., 48 km

tekst: 2023
fotografie: 2005, 2018, 2021
© Jacek Bednarek