WIDOK ZAMKU OD PÓŁNOCNEGO WSCHODU
FOT. GMINNE CENTRUM KULTURY W INOWŁODZU

bronny zamek w Inowłodzu był jedną z blisko pięćdziesięciu murowanych warowni, zbu­dowanych za życia i panowania Kazimierza Wielkiego. Wystawiony w latach 1356-66 pełnić miał funkcję siedziby lokalnej administracji i punktu obronnego przy granicy Polski z pań­stewkiem książąt mazowieckich. Zabezpieczał również pobliski bród oraz komorę celną na szlaku handlowym, przekraczającym w tym miejscu Pilicę. W latach między 1387 a 1390 przeszedł tytu­łem zastawu w ręce braci Jana i Abrahama Niemirów (Niemierza) Nowodworskich her­bu Nałęcz, ale już w roku 1393 król Władysław Jagiełło wykupił go i kilka lat później rozbu­dował. Jagiełło budował dla siebie, bowiem podczas swego 48-letniego panowania gościł w Ino­włodzu co najmniej sześć razy. Świadczy to o dużym wówczas znaczeniu kazimierzowskiego zam­ku i jego znacznych względach u monarchy, który pod koniec życia umieścił tutaj starostwo z Pio­trem ze Strykowa jako pierwszym stanowionym lokalnym starostą królewskim. W 1458 roku warownia ponownie przeszła w prywatną dzierżawę - tym razem w zamian za pożyczone Kazimie­rzowi Jagiellończykowi 1000 florenów trzymał ją wojewoda mazowiecki Wincenty z Giżyc. Po Wincentym na zamku mieszkali Leżajscy herbu Nałęcz, od których w 1515 odkupili go: biskup wrocławski Mikołaj oraz kasztelan radomski Andrzej Drzewieccy. Wkrótce po tej transakcji gmach spłonął i przez kilka następnych lat stał uszkodzony. Rozpoczęta po 1519 roku odbudowa po­łączona była ze zmianą układu przestrzennego i podziałów wewnętrznych. Kolejne prace budo­wlane (także prowadzone przez Drzewieckich) miały miejsce po roku 1563 - nie zmieniono jednak bryły zniszczonego przez kolejny pożar założenia, ograniczając się jedynie do przebudowy zespołu bramnego i prac przy wnętrzach części mieszkalnej.

KURTYNY DAWNYCH BUDYNKÓW MIESZKALNYCH - POŁUDNIOWEGO I ZACHODNIEGO
FOT. GMINNE CENTRUM KULTURY W INOWŁODZU

ako ostatni mieszkali na zamku przedstawiciele rodu Lipskich herbu Łada. W roku 1648 rozpoczęli oni przygotowania do następnej przebudowy, której jednak nigdy nie ukoń­czyli, ponieważ niedługo potem los złośliwie nadesłał im Szwedów, a strategiczne położenie zam­ku i jego walory obronne sprawiły, że kilkakrotnie toczyły się o niego zacięte potyczki. Nie wiado­mo dokładnie, jakie wydarzenie miało decydujący wpływ na ostateczny upadek warowni, choć powszechnie uważa się, że podminowali ją i wysadzili w powietrze wycofujący się w 1657 żołnierze szwedzcy. Potem nikt nie podjął już skutecznej próby ratowania budowli, której stan przez kolejne dwa stulecia systematycznie pogarszał się, a traktowanie murów jako kamieniołomu w drugiej połowie XIX wieku spowodowało, że ich pozostałości przestały być widoczne na powierzchni grun­tu. Na tym polu duże "zasługi" miał łódzki fabrykant, niejaki Antoni Urbanowski - na jego po­lecenie bowiem wywieziono aż 600 stusów kamienia z zamku w celu realizacji jakieś bliżej nieokreślonej inwestycji nad rzeką Pilicą. W latach następnych przestrzeń zamkowa służyła już tyl­ko jako grajdołek, na którym wypasano krowy, aż do lat 70-ych XX wieku, kiedy rozpoczęto tu­taj prace archeologiczne, zakończone w 1985 odkopaniem zachowanych reliktów i ich częściową rekonstrukcją celem zabezpieczenia w formie trwałej ruiny. Podczas wspomnianych prac odnale­ziono ponad 38 tysięcy ruchomych zabytków w postaci szkła, ceramiki, przedmiotów metalowych, kafli i in.

ZREKONSTRUOWANY MOST I BRAMA WJAZDOWA W CZĘŚCI POŁUDNIOWEJ ZAMKU
FOT. GMINNE CENTRUM KULTURY W INOWŁODZU

ierwotny zamek wzniesiono z cegły i rdzawobrunatnego piaskowca na naturalnym, potem sztucznie podsypanym i uformowanym kopcu. Był to czworoboczny zespół o wymiarach 31x32x47x49 metrów z zewnętrznym obwodem grubych na 2,5 i wysokich na 8 metrów murów obronnych oraz wewnętrzną zabudową w postaci dwóch skrzydeł łączonych na kształt litery L. Skrzydło zachodnie o wymiarach 12x31 metrów mieściło w sobie trzy izby o łącznej powierz­chni 200 m2, w tym przypuszczalnie najbardziej reprezentacyjną salę na zamku, tzw. izbę wielką oraz być może również kuchnię. Dostawione do niego skrzydło północne miało wymiary 13x26 metrów - wypełniało ono 4/5 długości muru obronnego i przy całkowitej powierzchni ok 190 m2 również posiadało trzy główne pomieszczenia, m.in. ulokowaną na parterze niewielką stajnię. Do­minantę stanowiła tutaj postawiona w północno-wschodnim narożniku zespołu warownego, wy­su­nięta 5 metrów poza lico murów, oktogonalna wieża o średnicy ok. 10,5 metra i nieznanej dziś wysokości. Służyła ona jako stanowisko obserwacyjne na miasto i przeprawę, a w jej przy­zie­miu mieścił się loch więzienny. Obwód warowny uzupełniała druga wieża, wzniesiona na planie prostokąta o bokach 8,7x10 metrów i umiejscowiona w południowej kurtynie. Wjazd do zamku prowadził od wschodu, czyli od terasy zalewowej, na której funkcjonował otoczony murami zespół miejski. Całość opasano fosą o szerokości 20 i głębokości 1,5 metra, zasilaną sztucznym przeko­pem wodami rzeki Pilicy i umocnioną z obu stron drewnianymi belkami

REKONSTRUKCJA ZAMKU W INOWŁODZU:
XIV-WIECZNA WAROWNIA KAZIMIERZA WIELKIEGO (NA GÓRZE),
ZAMEK PO PRZEBUDOWACH WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY NA PRZEŁOMIE XIV I XV WIEKU (NA DOLE)

odczas realizowanej z zarządzenia Jagiełły przebudowy powiększono powierzchnię użyt­kową starego domu oraz wystawiono dwa kolejne budynki, usytuowane po obu stro­nach czworobocznej wieży - budynki te posiadały po dwie kondygnacje i łącznie zajmowały około 200m2. Między skrzydło południowe i północne wkomponowano mur z furtą, który przedzielał istniejący dziedziniec na część rezydencjalną i mieszkalną. Sto lat później Drzewieccy zamurowali stary przelot bramny, a na bramę przeznaczyli południową wieżę kazimierzowską, dobudo­wując do niej przejazd z kamieniami odbojowymi przy narożnikach. Ze względu na grożące kata­strofą zmiany w statyce budowli, rozebrali również północny gmach mieszkalny, zastępując go po części jednoprzestrzennym domem wschodnim, ulokowanym między wieżą ośmioboczną, a wschodnim odcinkiem domu południowego. Zmienili też podziały wewnętrzne oraz prawie dwu­krotnie powiększyli dziedziniec, który teraz został wybrukowany. Trzecia przebudowa (ok. 1563) nie wpłynęła zasadniczo na bryłę założenia i polegała głównie na rozbudowie przedbramia, dosta­wieniu trzech przypór w narożnikach zewnętrznych muru i kolejnych przekształceniach wnętrz (za­sypano część piwnic, a w części środkowej skrzydła wschodniego umieszczono kaplicę). Pod­czas czwartej, ostatniej i niedokończonej modernizacji (lata 1648-55) wzniesiono piece kaflowe, wstawiono ozdobne portale drzwiowe oraz przebudowano latrynę.

PLAN ZAMKU Z POŁOWY XIV WIEKU

o czasów współczesnych zachowały się odsłonięte w latach 80. XX wieku i częściowo uczytelnione przy zastosowaniu miejscowego piaskowca relikty w postaci pełnego ob­wo­du murów zewnętrznych, fragmentów podziałów wnętrza i fundamentów ośmiobocznej wieży. Cztery lata po zakończeniu tych prac ruszyły prace projektowe związane z trwałym zabezpie­czeniem ruin zamku. W przedsięwzięciu tym jedynym fragmentem przewidywanym do rekonstru­kcji była wieża, w której zamierzano umieścić ekspozycję poświęconą dziejom warowni. Zmiana planów nastąpiła w 2003, gdy władze gminy postanowiły wprowadzić do wnętrz zamkowych fun­kcje użytkowe, nie burząc jednocześnie koncepcji trwałej ruiny. Adaptację dokumentacji zakoń­czono w roku 2006, a dwa lata później przystąpiono do częściowej rekonstrukcji wieży, przer­wanej w 2010 z powodu braku funduszy. Jednak już w maju tego samego roku nastąpił przełom w pracach przez wprowadzenie inwestycji do Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Łódzkiego na lata 2007-2013, dzięki czemu na realizację projektu przyznano częściową dotację z Europejskiego Funduszu Regionalnego, resztę zaś pokryły władze gminy. Prace budowlane wzno­wiono w marcu 2011, a zakończyły się w listopadzie roku następnego. Obecnie na zamku znajdują się: siedziba Gminnego Centrum Kultury, Biblioteka oraz Punkt Informacji Turystycznej. Obiekt oddany do użytku dla zwiedzających został w czerwcu 2013 roku.

FOT. GMINNE CENTRUM KULTURY W INOWŁODZU

nowłódz położony jest przy skrzyżowaniu dróg prowadzących z Opoczna do Rawy Mazo­wieckiej oraz z Łodzi do Radomia, 6 km od ośrodka przygotowań olimpijskich w Spale. Obiekt znajduje się w pn.zach. części miejscowości, przy ul. Stefana Czarnieckiego.
(mapa zamków województwa)

ZAMEK W INOWŁODZU PO ZAKOŃCZENIU PRAC RENOWACYJNYCH, STAN Z 2013 ROKU
FOT. GMINNE CENTRUM KULTURY W INOWŁODZU...

...I Z OKRESU PRZED REKONSTRUKCJĄ, PONIŻEJ FOTOGRAFIE Z LAT 2005-2008

Warto zobaczyć również:

Nad starorzeczem Pilicy synagoga z końca XIX lub początku XXw. W środku świetnie zachowane polichromie z motywami roślinnymi i napi­sami w języku rosyjskim oraz hebrajskim. A pod nimi regały z...masłem, chipsami, a nawet (o zgrozo) świńskim mięsem, mieści się tu bowiem lo­kalny sklep spożywczy.

Przy głównym korycie rzeki kościół św. Michała Anioła z ok. 1520r. We wnętrzu znajduje się relikwiarz w stylu gotyckim z rzekomymi szczątkami św. Idziego oraz będący obiektem lokalnego kultu obraz matki Boskiej Inowłodzkiej.

Nieopodal zamku po drugiej stronie rzeki, na granicy wioski Zakościele stoi wspaniały kościół pw. św. Idziego, który z racji położenia obok funkcji sakralnych spełniać miał również zadania obronne i na przestrzeni wieków kilkakrotnie owe zadania realizował. Według oficjalnej propagandy kościół ten został wystawiony w 1082 przez Władysława Hermana, jednak niektórzy historycy podważają oficjalną wersję i datują jego powstanie na okres przed 1138, a inicjatywę w tej sprawie przepisują na osobę księcia Bolesława III Krzywoustego, syna wspomnianego Władysława. Murowany gmach, pierwotnie przypuszczalnie jako kaplicę, wzniesiono w stylu romańskim z kamienia polnego o lekko czerwonym odcieniu, na planie prostokąta z półokrągłą absydą od wschodu i cylindryczną wieżą od strony zachodniej. Obecnie brak jest jakichkolwiek wzmianek źródłowych dotyczących pierwszych 400 lat istnienia budowli. Opierając się na podaniach można jednak wysunąć założenie, że w XIII wieku była ona atakowana, a później zdobyta i zniszczona przez idące na Kujawy hordy tatarskie - podczas tamtych wydarzeń Tatarzy mieli również spalić stojący rzekomo obok kościółka klasztor, zaś wszystkie mieszkające w nim siostry uprowadzić lub wymordować. Kościół pełnił funkcję miejskiej parafii do roku 1520. Wówczas to w Inowłodzu ufundowano nowy, obszerny gmach pw. św. Michała Archanioła, który przejął obowiązki romańskiej świątyni. Ta odtąd pełniła pomocniczą rolę kościoła filialnego i jako mniej znacząca, pozbawiona należytej konserwacji opustoszała i powoli zamieniała się w ruinę.

W 1790 roku przeniesiono do kościoła cudowny obraz Matki Boskiej Bolesnej, co było okazją do jego odrestaurowania. Niedługo jednak cieszył się on właściwą kondycją, bowiem już trzy lata później zaborcze władze pruskie zamieniły świątynię w magazyn zboża. Efekty owej decyzji były takie, że już w 1809 roku kościół mocno jest zniszczony i zrujnowany, pusty i złym dachem nakryty. Potem na krótki czas budowla odzyskała sakralny charakter, ale nie zahamowało to niekorzystnych zmian i już około 1880 fotogafie dokumentowały brak dachu oraz znaczne ubytki w najwyższych partiach murów. Pierwsze czynności mające na celu odratowanie zabytku podjęto w 1911 roku z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości - trud odbudowy poszedł wtedy na marne, bo ledwie 4 lata po remoncie wystrzał artyleryjski zburzył absydę i niemal całą południową ścianę. W latach 1924-1926 z inicjatywy przebywającego często w pobliskiej Spale prezydenta RP Wojciechowskiego przemurowano zdewastowaną ścianę, zamurowano wyrwy po pociskach, a dach kościółka na nowo pokryto dachówką. Z powodu wyczerpania się środków wstrzymano prace, do których powrócono za prezydentury Ignacego Mościckiego w 1936. Pod jego patronatem architekt Wilhelm Henneberg z zespołem dokonali całkowitej przebudowy romańskiej świątyni, niszcząc jej średniowieczną formę i narzucając własną, opartą na odmiennej estetyce, nie popartej faktami koncepcję architektoniczną. Nowy kościół uroczyście konsekrowano 1 listopada 1938 roku.

W pobliżu:
Opoczno - zamek królewski XIV-XIXw., 18 km
Ujazd - relikty zamku rycerskiego XVw. (w bryle pałacu), 23 km
Drzewica - ruina gotyckiego zamku szlacheckiego XVIw., 25 km
Rawa Mazowiecka - ruina zamku książęcego XIVw., 28 km

tekst: 2013
fotografie: 2005, 2008, 2013
© Jacek Bednarek