ZAMEK W SMOLENIU, WIDOK OD STRONY ZACHODNIEJ

o­le­ga­jąc na opi­nii XVI-wiecz­ne­go kro­ni­ka­rza Ma­cie­ja Stryj­kow­skie­go już w dru­giej po­ło­wie XIII wie­ku mógł funk­cjo­no­wać na gó­rze zam­ko­wej gród wa­row­ny, za­pew­ne jesz­cze kon­struk­cji drew­nia­nej, któ­ry w la­tach 1304-5 zos­tał spa­lo­ny przez woj­ska Wła­dys­ła­wa Ło­kiet­ka pod­czas walk z kró­lem czes­kim Wac­ła­wem II o suk­ces­ję kra­kow­ską. Owe spe­ku­la­cyj­ne "mógł" wy­ni­ka z fak­tu, że w po­cząt­ko­wej fa­zie ist­nie­nia tej lo­ka­cji sto­so­wa­no róż­ne jej na­zew­nic­two; oprócz naj­częś­ciej spo­ty­ka­ne­go o­kreś­le­nia Pil­cza u­ży­wa­no też po­cho­dzą­cych od rze­ki Pi­li­cy ter­mi­nów: Pil­ciam, Pyl­czam i Pel­cisz­ka. Zgod­nie ze sło­wa­mi kro­ni­ka­rza za­mek o naz­wie Pel­cisz­ka wraz z Le­lo­wem i Wiś­li­cą miał Ło­kie­tek z po­mo­cą wojsk wę­gier­skich od­bić z rąk czes­kich. We­dług al­ter­na­tyw­nej te­zy przy­wo­ła­ny o­pis do­ty­czy miej­sco­woś­ci Peł­czys­ka w zie­mi san­do­mier­skiej, a nie zam­ku Pil­cza, z któ­rym nie­któ­rzy ba­da­cze ten prze­kaz łą­czy­li. Roz­bież­noś­ci zdań w tej kwes­tii nie u­łat­wia­ją wy­ni­ki ba­dań ar­che­o­lo­gicz­nych, po­twier­dza­ją­ce funk­cjo­no­wa­nie we wczes­nym śred­nio­wie­czu za­ło­żeń ob­ron­nych w Ska­łach Ze­gar, na gó­rze Biś­nik i gó­rze Gro­dzis­ko Pań­skie, czy­li w blis­kiej od­leg­łoś­ci od Smo­le­nia. Gro­dy te zos­ta­ły o­pusz­czo­ne, a być mo­że wcześ­niej znisz­czo­ne, jesz­cze przed po­ło­wą wieku XIV, co mo­gło być re­zul­ta­tem na­jaz­dów ta­tar­skich lub mia­ło zwią­zek z wal­ka­mi po­mię­dzy na­miest­ni­kiem kra­kow­skim Hen­ry­kiem Bro­da­tym i pre­ten­den­tem do tro­nu księ­ciem ma­zo­wiec­kim Kon­ra­dem.

WIDOK NA ZAMEK WYSOKI Z DZIEDZIŃCA WSCHODNIEGO

a obec­nym e­ta­pie na­szej zna­jo­moś­ci źró­deł pi­sa­nych, ar­chi­tek­to­nicz­nych i ar­che­o­lo­gicz­nych na­le­ży pow­sta­nie mu­ro­wa­ne­go za­ło­że­nia ob­ron­ne­go łą­czyć z ini­cja­ty­wą wo­je­wo­dyWojewoda (łac. comes palatinus – komes pałacowy, palatyn) – organ administracji państwowej w Polsce. W I Rzeczypospolitej wojewodowie należeli do grona urzędów senatorskich, jednak w zależności od terenów, z których pochodzili, mieli różne kompetencje. Urząd wojewody zaczął funkcjonować w czasach nowożytnych w Koronie, a częściowo na Litwie, jako zwierzchnik województwa i jego administracji, ale z iluzoryczną władzą. Wojewodowie: krakowski, poznański, wileński, trocki, sandomierski i kaliski (oraz kasztelan krakowski) byli specjalnie wyróżnieni posiadaniem powierzonych im kluczy do skarbca koronnego na Wawelu. san­do­mier­skie­go Ot­to­na z Pil­czy her­bu To­pór (+1384) lub je­go oj­ca Ja­na (+~1360), kasz­te­la­naKasztelan (łac. comes castellanus, komes grodowy, żupan) – urzędnik lokalny w średniowiecznej Polsce. Zajmował się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelanii. Podlegali mu chorąży, wojski, sędzia grodowy i włodarz. ra­dom­skie­go i pierw­sze­go źród­ło­wo pot­wier­dzo­ne­go pa­na tu­tej­szych włoś­ci. Zbu­do­wa­ny w po­ło­wie XIV wie­ku za­mek po raz pierw­szy wzmian­ko­wa­ny był w do­ku­men­cie z roku 1396, gdzie wy­mie­nio­no bur­gra­bie­go zam­ko­we­goBurgrabia (łac. burggrabius capitanei, dawniej także murgrabia) – urząd grodzki I Rzeczypospolitej, zastępca starosty grodowego. Jako zarządca zamku (łac. praefectus castrorum) czuwał nad powierzonym sobie zamkiem, dbając o bezpieczeństwo miasta. Jego kompetencje w wielu przypadkach pokrywały się z kompetencjami podstarościego. Burgrabia przeprowadzał egzekucję sądową, aresztował zakłócających sesje sądowe, chwytał przestępców. Od 1507 na mocy specjalnej konstytucji sejmowej do jego kompetencji należało pilnowanie bezpieczeństwa na drogach. . Jed­nak poś­red­nio na wcześ­niej­sze fun­kcjo­no­wa­nie wa­row­ni mo­że wska­zy­wać po­ja­wie­nie się w 1368 ro­ku ka­pe­la­na ka­pli­cy pw. NMP w Pi­li­cy, któ­rą i­den­ty­fi­ku­je się z ka­pli­cą zam­ko­wą, gdyż w mieś­cie ta­ki koś­ciół nie ist­niał. Za­mek od po­cząt­ku sta­no­wił sie­dzi­bę ro­du To­por­czy­ków na­le­żą­ce­go w XIV stu­le­ciu do gro­na naj­bo­gat­szych i naj­po­tęż­niej­szych w ca­łym pań­stwie, zaj­mu­jąc częs­to dru­gie miej­sce w Pań­stwie po ro­dzi­nie kró­lew­skiej. Ot­ton po­sia­dał je­dy­nie cór­kę El­żbie­tę (+1420), któ­ra po je­go śmier­ci o­dzie­dzi­czy­ła o­grom­ne po­siad­łoś­ci łań­cuc­kie wraz Pi­li­cą i sta­ła się naj­bo­gat­szą pan­ną w Pol­sce. Po dwóch krót­kich mał­żeń­stwach, za­led­wie 25-let­nia już pod­wój­na wdo­wa w 1397 ro­ku wysz­ła za mąż za kasz­te­la­na na­kiel­skie­go Win­cen­te­go Gra­now­skie­go her­bu Le­li­wa, a gdy ten w ro­ku 1410 zmarł na­gle w To­ru­niu - praw­do­po­dob­nie w wy­ni­ku o­tru­cia przez śro­do­wis­ka pro­krzy­żac­kie - wysz­ła za mąż po raz czwar­ty sta­jąc się bo­ha­ter­ką skan­da­lu się­ga­ją­ce­go sa­mych szczy­tów wła­dzy. Czwar­tym mę­żem El­żbie­ty zos­tał bo­wiem w 1417 ro­ku sam Wła­dys­ław Ja­gieł­ło, któ­ry (wg Dłu­go­sza) prze­dziw­ną do niej pa­łał mi­łoś­cią. Ze wzglę­du na za­a­wan­so­wa­ny wiek szlach­cian­ki, a tym sa­mym nie­wiel­kie szan­se na u­ro­dze­nie tak o­cze­ki­wa­ne­go przez szlach­tę męs­kie­go po­tom­ka kró­lew­skie­go, moż­ni w więk­szoś­ci po­tę­pi­li zwią­zek kró­la z 45-let­nią ko­bie­tą i de­mon­stra­cyj­nie od­mó­wi­li wzię­cia u­dzia­łu w uro­czys­toś­ciach ślub­nych. Jesz­cze da­lej w kry­ty­ce kró­lew­skiej po­su­nął się pod­kan­cle­rzy Sta­nis­ław Cio­łek, któ­ry na­pi­sał o­hyd­ny pasz­kwil, po­rów­nu­jąc w nim El­żbie­tę do sta­rej, wy­czer­pa­nej po­ro­da­mi cuch­ną­cej ma­cio­ry.

ZAMEK W SMOLENIU, K. STRONCZYŃSKI OPISY I WIDOKI ZABYTKÓW W KRÓLESTWIE POLSKIM 1844-55

CZTERY ŻONY WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY: JADWIGA ANDEGAWEŃSKA, ANNA CYLEJSKA, ELŻBIETA GRANOWSKA I ZOFIA HOLSZAŃSKA
RYCINA Z DZIEŁA LUDOVICA DECIUSA DE JAGIELLONUM FAMILIA LIBER II 1521

PASZKWIL STANISŁAWA CIOŁKA, 1419

Opo­wia­da­ją, że lew, gdy roz­wią­zał się je­go wę­zeł mał­żeń­ski, ra­du­jąc się wol­noś­cią prze­mie­rzał la­sy i bez­kres­ne przes­trze­nie i tkli­wą ła­god­noś­cią obej­mo­wał wszyst­kie zwie­rzę­ta, z żad­nym jed­nak nie miał za­mia­ru zaw­rzeć no­we­go związ­ku, któ­ry ja­ko pierw­szy mógł­by go na­ra­zić na hań­bę. [...] Tros­ka­ła się więc leś­na spo­łecz­ność, że lew nie spła­ci dłu­gu na­tu­rze i gdy do­peł­nią się lo­sy oj­ca, z bra­ku po­tom­stwa, ża­den je­go nas­tęp­ca nie u­ra­du­je zwie­rząt, a one sa­me dos­ta­ną się pod ob­cą o­pie­kę i po­żeg­na­ją z wol­noś­cią, do któ­rej przy­wyk­ły. Prze­to w pusz­czy zbie­ra się se­nat [...] lew zaś na­wet nie chce słu­chać te­go, co ura­dzi­li. [...] Za­grzmia­ła i ugo­dzi­ła u­szy po­słów wieść o we­se­lu lwa z ja­kąś cu­chną­cą ma­cio­rą, wy­ja­ło­wio­ną wie­lo­ma po­ro­da­mi, niez­dol­ną już do ro­dze­nia. [...] Lew [...] błą­kał się tu i tam po kra­ju, nie­ba­wem cuch­ną­ca ma­cio­ra pew­ne­go pas­tu­cha za­ję­ła, jak po­wia­da­ją, sza­łas w po­bli­żu i wys­ła­ła pta­ka z kłam­li­wą wieś­cią, że w je­go o­bec­noś­ci ostrzem włas­nej mo­ty­ki wy­ko­pa­ła niez­mie­rzo­ne skar­by. [...] Lew, oszu­ka­ny na mnós­two so­fis­tycz­nych spo­so­bów, nie tyl­ko chy­troś­cią ma­cio­ry [...] bie­rze ślub, od­by­wa po­kła­dzi­ny, wresz­cie zwo­ław­szy zgro­ma­dze­nie wszyst­kich dos­toj­ni­ków wy­jaś­nia wa­ru­nek za­war­te­go związ­ku [...].

DRZEWORYT WG RYSUNKU B. PODBIELSKIEGO, TYGODNIK ILUSTROWANY 1862

ZAMEK NA RYSUNKU A. SCHOUPPE Z 1860 ROKU

a El­żbie­cie koń­czy się li­nia ge­ne­a­lo­gicz­na To­por­czy­ków z Pi­li­cy i tym sa­mym do­cho­dzi do zmia­ny wła­ści­cie­li dóbr pi­lic­kich, któ­re ob­jął Jan Gra­now­ski her­bu Le­li­wa (+1476), pa­sierb i zaufany urzędnik Wła­dys­ła­wa Ja­gieł­ły. W po­sia­da­niu tej li­nii ro­do­wej Smo­leń po­zo­sta­wał przez po­nad pół­to­ra wie­ku, wcześ­niej jed­nak zos­tał zna­cz­ąco przez nich roz­bu­do­wa­ny i prze­szedł co naj­mniej jed­ną du­żą mo­der­ni­za­cję, co mo­gło mieć zwią­zek z po­ża­rem i znisz­cze­nia­mi, ja­kie os­troż­nie przy­pi­su­je się dzia­łal­noś­ci grup zbroj­nych w la­tach 1455-58, któ­re w tym cza­sie pus­to­szy­ły po­gra­ni­cze pol­sko-śląs­kie w od­we­cie za nie­wy­pła­co­ny żołd w woj­nie trzynastoletniej. Jan Gra­now­ski z mał­żeń­stwa z Jad­wi­gą Ku­row­ską miał trzech sy­nów; Sta­nis­ła­wa, Ja­na i Ot­to­na o­raz trzy cór­ki Zo­fię, Ka­ta­rzy­nę i Bar­ba­rę. W wy­ni­ku po­dzia­łu ma­jąt­ku po oj­cu do­bra pi­lic­kie ob­jął wo­je­wo­da rus­ki Jan (II) (+1496), me­ce­nas sztu­ki i właś­ci­ciel wiel­kie­go księ­go­zbio­ru prze­cho­wy­wa­ne­go na zam­ku w Smo­le­niu. W 1492 za­trud­nił on w cha­rak­te­rze pi­sa­rza i se­kre­ta­rza re­ne­san­so­we­go po­e­tę, tłu­ma­cza i baj­ko­pi­sa­rza Bier­na­ta z Lub­li­na, pra­cu­ją­ce­go wcześ­niej m.in. u wy­cho­waw­cy kró­lew­skich sy­nów Fi­lip­po Bu­o­na­ccor­sie­go zwa­ne­go Kal­li­ma­chem. Au­tor słyn­ne­go przy­sło­wia Bez pra­cy nie bę­dą ko­ła­cze peł­nił na dwo­rze Pi­lec­kich rów­nież funk­cję ka­pe­la­na zam­ko­we­go, któ­rą kon­ty­nu­o­wał po śmier­ci Ja­na (II) dla je­go sy­na - Ja­na (III) aż do ro­ku 1516. Po­mi­mo sta­ran­ne­go wyk­ształ­ce­nia sta­ros­ta lu­bel­ski Jan (III) nad ka­rie­rę po­li­tycz­ną przed­kła­dał rze­mios­ło wo­jen­ne ak­tyw­nie u­czes­tni­cząc w wy­pra­wach prze­ciw­ko Ta­ta­rom, Wo­ło­chom i Mos­kwie, wal­cząc m.in. w słyn­nej bit­wie pod Or­szą (1514)Bitwa przeprowadzona 8 września 1514 pod Orszą, w czasie wojny litewsko-moskiewskiej w latach 1512–1522 pomiędzy wojskami litewsko-polskimi (ok. 30 tys. wojska) pod dowództwem hetmana wielkiego litewskiego ks. Konstantego Ostrogskiego a wojskami moskiewskimi (według różnych źródeł liczącymi od 35 do 80 tys. wojska) pod dowództwem Iwana Czeladnina. . Jan zmarł bez­dziet­nie w ro­ku 1527, skut­kiem te­go wcho­dzą­cy w skład więk­sze­go ma­jąt­ku za­mek o­dzie­dzi­czy­ło sześ­ciu sy­nów je­go bra­ta Sta­nis­ła­wa, a po 1560 prze­szedł on na włas­ność sy­na jed­ne­go z sześ­ciu bra­ci - Ja­na (IV) Pi­lec­kie­go (+1574), rot­mist­rza kró­lew­skie­goRotmistrz – polski stopień wojskowy w kawalerii odpowiadający kapitanowi oraz nazwa dowódcy szwadronu. W dawnym wojsku dowódca roty albo chorągwi. i os­tat­nie­go pa­na na Smo­le­niu z ro­du Le­li­wi­tów.

ZAMEK W SMOLENIU, TYGODNIK ILUSTROWANY 1877

DRZEWORYT WG RYSUNKU B. OLSZOWSKIEGO, TYGODNIK ILUSTROWANY 1879

o 1570 ro­ku do­bra pi­lec­kie tra­fi­ły w wy­ni­ku bli­żej nie­o­­kreś­lo­nych za­leż­noś­ci fi­nan­so­wych w rę­ce bis­ku­pa kra­kow­skie­go Fi­li­pa Pad­niew­skie­go, a po na­głej śmier­ci hie­rar­chy na sej­mie wiel­kim w 1572 dro­gą dzie­dzi­cze­nia sta­ły się do­me­ną je­go bra­tan­ka Woj­cie­cha Pad­niew­skie­go (+1610), sta­ros­ty dy­bow­skie­go. Ten jed­nak nie miesz­kał już w zam­ku, lecz w zbu­do­wa­nym u pod­nó­ża gó­ry zam­ko­wej dwo­rze, a nas­tęp­nie w są­sied­niej Pi­li­cy, gdzie ka­zał wznieść o­ka­za­łą re­zy­den­cję typu pa­laz­zo in for­tez­zaPalazzo in fortezza – specyficzny rodzaj pałacu, posiadający cechy obronne. Zazwyczaj był to budynek pałacowy otoczony umocnieniami typu bastejowego, bastionowego, a w oszczędniejszych realizacjach parkanem i fosą. Idea tego typu budowli narodziła się w okresie renesansu we Włoszech i rozpowszechniła się w Europie. . Być mo­że de­cyz­ję właś­ci­cie­la o opusz­cze­niu wa­row­ni, po­dyk­to­wa­ną zmia­ną tren­dów w ar­chi­tek­tu­rze re­zy­den­cjal­nej, roz­wo­jem bro­ni pal­nej o­raz prze­de wszyst­kim po­trze­bą pod­nie­sie­nia kom­for­tu u­żyt­kow­ni­ków, przys­pie­szy­ło jej zdo­by­cie w 1587 ro­ku i częś­cio­we znisz­cze­nie przez woj­ska Ma­ksy­mil­ia­na Hab­sbur­ga, w wy­ni­ku któ­re­go od­bu­do­wa i mo­der­ni­za­cja zam­ku nie mia­ła już e­ko­no­micz­ne­go u­za­sad­nie­nia. Po Woj­cie­chu właś­ci­cie­lem za­rów­no sta­re­go jak i no­we­go zam­ku zos­tał na krót­ko je­go syn Sta­nis­ław co­mes de Pil­cza Pad­niew­ski (+1611), po nim zaś do­bra te przesz­ły na włas­ność ksią­żąt Zba­ras­kich Krzy­szto­fa (+1627) i Je­rze­go (+1631), a nas­tęp­nie Wiś­nio­wiec­kich. Da­lej przez mał­żeń­stwo z He­le­ną Wiś­nio­wiec­ką we­szły w skład bo­ga­tej do­me­ny wo­je­wo­dy ma­zo­wiec­kie­go Sta­nis­ła­wa War­szyc­kie­go (+1680), w tym cza­sie jed­nak Smo­leń był już nie­mal cał­ko­wi­cie o­pusz­czo­ny nie przed­sta­wia­jąc więk­szej war­toś­ci za­rów­no od stro­ny gos­po­dar­czej jak i mi­li­tar­nie. Jesz­cze w 1655 ro­ku wy­ko­rzys­ta­no go do obro­ny przed woj­ska­mi szwedz­ki­mi, któ­re we­dług tra­dy­cji zdo­by­ły go, a nas­tęp­nie spa­li­ły. Po wyj­ściu Szwe­dów War­szyc­ki za­o­fe­ro­wał zde­was­to­wa­ną przez nich wa­row­nię Fran­cisz­ka­nom na sie­dzi­bę, jed­nak Ci od­mó­wi­li, co os­ta­tecz­nie przy­pie­czę­to­wa­ło jej lo­sy.

LITOGRAFIA N. ORDY, ALBUM WIDOKÓW, 1881

d pra­wnucz­ki Sta­nis­ła­wa War­szyc­ki­ego Ag­niesz­ki Emer­cjan­ny War­szyc­kiej (+~1736), ko­bie­ty nad wy­raz eks­cen­trycz­nej, przez współ­czes­nych po­dej­rze­wa­nej wręcz o cho­ro­bę psy­chicz­ną, ma­ją­tek pi­lic­ki na­by­ła w 1730 ro­ku sy­no­wa Ja­na III So­bies­kie­go Ma­ria Jó­ze­fa z Wes­slów (+1761), aby tuż przed śmier­cią prze­ka­zać go z wy­jąt­kiem 2 dom­ków z ogro­da­mi bra­tan­ko­wi Te­o­do­ro­wi Wes­slo­wi (+1791). Po trze­cim roz­bio­rze Pol­ski Smo­leń zna­lazł się pod pa­no­wa­niem władz aus­triac­kich, któ­re zle­ci­ły częś­cio­wą roz­biór­kę mu­rów sta­re­go zam­ku z przez­na­cze­niem na ko­mo­rę gra­nicz­ną. Swój u­dział w dzie­le znisz­cze­nia mie­li rów­nież o­ko­licz­ni miesz­kań­cy i tro­pi­cie­le skar­bów; ma­mie­ni le­gen­da­mi prze­ko­py­wa­li śred­nio­wiecz­ne lo­chy w po­szu­ki­wa­niu szczęś­cia, roz­ku­wa­li mu­ry nie­chyb­nie przys­pie­sza­jąc ich e­ro­zję. Pro­ces ten wstrzy­mał w la­tach 40. XIX wie­ku Ro­man Hu­bic­ki (+1861), za­ło­ży­ciel fa­bry­ki "Ba­ta­wia' pro­du­ku­ją­cej śrut strzel­ni­czy. Wy­ko­rzys­tał on stud­nię zam­ko­wą do czer­pa­nia su­row­ca na po­trze­by pro­wa­dzo­nej przez sie­bie pro­duk­cji, ale jed­no­cześ­nie ja­ko mi­łoś­nik his­to­rii i pa­sjo­nat za­byt­ków na­ro­do­wych pro­wa­dził wie­le prac na zam­ku dą­żąc do je­go u­po­rząd­ko­wa­nia i od­gru­zo­wa­nia. W 1845 ro­ku po­le­cił o­czyś­cić te­ren po po­łud­nio­wej stro­nie wa­row­ni, aby u­rzą­dzić w tym miej­scu win­ni­ce. Na głę­bo­koś­ci o­ko­ło me­tra na­tra­fio­no wów­czas na znacz­ną ilość ludz­kich koś­ci prze­mie­sza­nych po­zos­ta­łoś­cia­mi bro­ni bia­łej o­raz wy­po­sa­że­nia wo­jen­ne­go w pos­ta­ci os­tróg, strze­mion i to­po­rów, co wska­zy­wać mo­gło na po­zos­ta­łoś­ci ob­lę­że­nia z okre­su śred­nio­wie­cza. Praw­do­po­dob­nie w tym cza­sie częś­cio­wo od­res­tau­ro­wa­no rów­nież wie­żę zam­ko­wą o­raz od­kry­to na jed­nym z pod­zam­czy re­lik­ty cmen­ta­rzys­ka łu­życ­kie­go. Ko­lej­nych znisz­czeń doz­nał za­mek pod­czas I woj­ny świa­to­wej, kie­dy wie­lo­krot­nie był os­trze­li­wa­ny i prze­cho­dził z rąk do rąk wal­czą­cych tu od­dzia­łów ro­syj­skich i aus­triac­kich. Za­bez­pie­czo­no go w for­mie trwa­łej ru­i­ny w la­tach 50. i 60. XX wie­ku, jed­nak poz­ba­wio­na sta­łej o­pie­ki bu­dow­la z cza­sem co­raz bar­dziej pod­da­wa­ła się pos­tę­pu­ją­cej przy­ro­dzie, by w ro­ku 2010 u­lec jej na­po­ro­wi - oko­licz­ne drze­wa nie wy­trzy­ma­ły cię­ża­ru śnie­gu i prze­wró­ci­ły się na za­chod­ni na­roż­nik zam­ku do­pro­wa­dza­jąc do je­go za­wa­le­nia. W ro­ku 2013 roz­po­czę­to pra­ce kon­ser­wa­cyj­ne po­łą­czo­ne z częś­cio­wą od­bu­do­wą za­byt­ku, któ­re za­koń­czo­no w ro­ku 2016. War­to jesz­cze wspom­nieć, że krą­żą­ce wśród o­ko­licz­nej lud­noś­ci o­po­wieś­ci o ukry­tym na zam­ku skar­bie nie by­ły bez­pod­staw­ne, bo­wiem w la­tach 90. wy­ko­pa­no na je­go te­re­nie na­czy­nie wy­peł­nio­ne mo­ne­ta­mi pochodzącymi sprzed kilku wieków.

SMOLEŃ NA FOTOGRAFIACH Z POCZĄTKU XX WIEKU

a­row­nia pre­zen­tu­je typ twier­dzy gór­skiej z wy­raź­nie wy­od­ręb­nio­nym, wznie­sio­nym na trud­no dos­tęp­nej wa­pien­nej ska­le zam­kiem górnym i roz­miesz­czo­ny­mi o­sio­wo przed­zam­cza­mi skła­da­ją­cy­mi się na za­bu­do­wa­nia zam­ku dol­ne­go. Ca­łość zaj­mu­je jed­no z naj­wyż­szych wznie­sień Ju­ry Kra­kow­sko-Czę­sto­chow­skiej o wy­pięt­rze­niu 486 metrów n.p.m. Do­mi­nan­tę zam­ku gór­ne­go sta­no­wi cy­lin­drycz­na wie­ża o śred­ni­cy 7,5 me­tra, od któ­rej mu­ry ob­wo­do­we bie­gły po kra­wę­dzi ska­ły. Jej funk­cją w przesz­łoś­ci by­ła o­bro­na przy­czół­ka po za­ję­ciu po­zos­ta­łej częś­ci wa­row­ni przez na­past­ni­ków, słu­ży­ła rów­nież ja­ko plat­for­ma ob­ser­wa­cyj­na i miej­sce prze­ka­zy­wa­nia syg­na­łów in­for­ma­cyj­nych. We wschod­niej częś­ci zes­po­łu stał bu­dy­nek miesz­kal­ny o dwóch lub trzech kon­dyg­na­cjach, po­łą­czo­ny z wie­żą kład­ką pro­wa­dzą­cą ze ścia­ny szczy­to­wej do wej­ścia u­sy­tu­o­wa­ne­go w jej gór­nych par­tiach, na drew­nia­ny po­dest, skąd scho­da­mi moż­na się by­ło dos­tać na jej szczyt. Nie­wiel­ką przes­trzeń od­dzie­la­ją­cą dom miesz­kal­ny od wie­ży zaj­mo­wał dzie­dzi­niec z wy­ku­tą w ska­le cys­ter­ną na wo­dę o głę­bo­koś­ci kil­ku me­trów. Je­dy­ne wej­ście do zam­ku gór­ne­go wio­dło przez ot­wór wy­ku­ty w pół­noc­nej kur­ty­nie mu­rów ob­wo­do­wych.

PLAN ZAMKU W SMOLENIU: 1. ZAMEK GÓRNY, 2. PRZEDZAMCZE WSCHODNIE, 3. PRZEDZAMCZE ZACHODNIE

a­ple­cze gos­po­dar­cze zam­ku sta­no­wi­ło przed­zam­cze wschod­nie zam­knię­te w pię­cio­bo­ku mu­rów o gru­boś­ci ok. 2 metrów, zwień­czo­nych kre­ne­la­żem ze strzel­ni­ca­mi i wy­po­sa­żo­nych w drew­nia­ny ga­nek dla stra­ży. Po­łud­nio­wo-wschod­nią część ob­wo­du flan­ko­wa­ła wy­su­nię­ta po­za je­go li­nię pół­basz­ta, przy­pusz­czal­nie po­łą­czo­na z drew­nia­nym bu­dyn­kiem, o ist­nie­niu któ­re­go mo­gą świad­czyć zna­le­zis­ka ar­che­o­lo­gicz­ne. Wjazd na przed­zam­cze wschod­nie pro­wa­dził od stro­ny za­chod­niej, przez os­tro­łu­ko­wą bra­mę, gdzie za­cho­wa­ły się wgłę­bie­nia na me­cha­nizm słu­żą­cy do spusz­cza­nia bro­ny. Po­dej­ście do bra­my u­trud­nia­ła su­cha fo­sa, a przed nią wał od­cin­ko­wy wy­ko­rzys­tu­ją­cy po częś­ci na­tu­ral­ne uk­ształ­to­wa­nie te­re­nu i skał. Nad fo­są prze­rzu­co­no kład­kę i most zwo­dzo­ny, któ­ry po pod­nie­sie­niu na łań­cu­chach swej częś­ci ru­cho­mej do­dat­ko­wo za­bez­pie­czał zam­knię­tą bra­mę.

PRZEDZAMCZE WSCHODNIE: 1. NAROŻNA PÓŁWIEŻA, 2. OTWORY Z HIPOTETYCZNYMI DZIAŁOBITNIAMI, 3. PRZEJAZD BRAMNY

PRZEDZAMCZE ZACHODNIE: 1. WIEŻA MIESZKALNA, 2. PAŁAC ZAMKOWY, 3. STUDNIA, 4. WIEŻA FLANKUJĄCA WEJŚCIE NA PRZEDZAMCZE,
5. FURTA BRAMNA, 6. POZOSTAŁOŚCI BUDYNKÓW DREWNIANYCH, 7. WEJŚCIE NA ZAMEK GÓRNY

raw­do­po­dob­nie w 2. po­ło­wie XV wie­ku Jan Gra­now­ski lub je­go syn roz­sze­rzył za­kres fun­kcjo­nal­ny wa­ro­wni przez roz­bu­do­wę przed­zam­cza na wy­płasz­cze­niu w częś­ci za­chod­niej zes­po­łu, w opar­ciu o plan dos­to­so­wa­ny do na­tu­ral­ne­go uk­ształ­to­wa­nia wzgó­rza. Po­cząt­ko­wo e­le­men­tem do­mi­nu­ją­cym by­ła tu­taj u­miesz­czo­na w kur­ty­nie pół­noc­nej czwo­ro­bocz­na wie­ża miesz­kal­na o dwóch kon­dyg­na­cjach na­ziem­nych i skle­pio­nej piw­ni­cy - ist­nie­je hi­po­te­za, że właś­nie tu­taj znaj­do­wa­ła się kwa­te­ra Bier­na­ta z Lu­bli­na, któ­ry przez 25 lat miesz­kał i pra­co­wał w Smo­le­niu. Na prze­ło­mie XV i XVI stu­le­cia prze­bu­do­wa­no część za­chod­nią ob­wo­du mu­rów i w opar­ciu o no­wy ich plan wznie­sio­no tzw. pa­łac zam­ko­wy po­sia­da­ją­cy dwie lub trzy kon­dyg­na­cje, po­mię­dzy któ­ry­mi ko­mu­ni­ka­cję za­pe­wnia­ły drew­nia­ne kruż­gan­ki. Przyj­mu­je się, że w tej częś­ci zam­ku znaj­do­wa­ła się słyn­na bi­blio­te­ka Pi­lec­kich, a być mo­że rów­nież zbro­jow­nia i kom­na­ty miesz­kal­ne, na co wska­zu­ją od­na­le­zio­ne licz­ne po­zos­ta­łoś­ci ka­fli pie­co­wych. Wjazd na przed­zam­cze pro­wa­dził wy­ku­tą w kur­ty­nie po­łud­nio­wej fur­tą, choć z ra­cji jej nie­wiel­kiej sze­ro­koś­ci by­ło to ra­czej wej­ście dla pie­szych lub os­ta­tecz­nie - osób po­ru­sza­ją­cych się kon­no. W po­bli­żu wej­ścia wy­ku­to stud­nię, któ­rej głę­bo­kość jak do­tąd nie zos­ta­ła zba­da­na, jed­nak przy­pusz­cza się, że pier­wot­nie mo­gła się­gać 100 me­trów. Z przed­zam­cza za­chod­nie­go pro­wa­dzi­ło je­dy­ne wej­ście na za­mek gór­ny, zre­a­li­zo­wa­ne po gan­ku straż­ni­czym mu­rów o­bron­nych.

ZAMEK W SMOLENIU PRZED CZĘŚCIOWĄ REKONSTRUKCJĄ, FOTOGRAFIE WYKONANE LATEM 2009 ROKU

u­i­ny po­ło­żo­ne są na szczy­cie stoż­ko­wa­te­go wzgó­rza po­kry­te­go gęs­tym la­sem, po­skro­mio­nym w naj­wyż­szej je­go par­tii, dzię­ki cze­mu za­mek wi­docz­ny jest z dal­szej od­le­głoś­ci. Za­cho­wał się do cza­sów współ­czes­nych pe­łen ob­wód mu­rów przed­zam­czy i zam­ku gór­ne­go, któ­ry dzię­ki nie­daw­no prze­pro­wa­dzo­nej re­wi­ta­li­za­cji ma dziś wy­so­kość zbli­żo­ną do o­ry­gi­nal­nej. Od­two­rzo­no też częś­cio­wo ścia­ny zew­nętrz­ne i po­dzia­ły bu­dyn­ków miesz­kal­nych, a przy wy­bra­nych od­cin­kach ob­wo­du dzie­dziń­ca wschod­nie­go zbu­do­wa­no tu­rys­tom drew­nia­ne gan­ki wzorowane na śred­nio­wiecz­nym cią­gu ko­mu­ni­ka­cyj­nym dla stra­ży. Re­kon­struk­cja mu­rów nie za­tar­ła po­zos­ta­łoś­ci daw­nych u­rzą­dzeń i roz­wią­zań ar­chi­tek­to­nicz­nych: por­ta­li, o­two­rów pod bel­ki stro­po­we czy re­lik­tów pie­ca, któ­re po o­czysz­cze­niu wa­pien­nych ścian są te­raz dos­ko­na­le wi­docz­ne. So­lid­ne drew­nia­ne scho­dy pro­wa­dzą z dzie­dziń­ca za­chod­nie­go na nie­dos­tęp­ny jesz­cze do nie­daw­na za­mek gór­ny z wie­żą i umiesz­czo­ną na jej szczy­cie plat­for­mą wi­do­ko­wą, skąd roz­cią­ga się roz­le­gły pros­pekt na wy­żyn­ne pas­ma Ju­ry. Za­łą­czo­ne tu­taj fo­to­gra­fie wy­ko­na­łem przed za­koń­cze­niem prac kon­ser­wa­tor­skich, dzi­siej­szy wy­gląd ru­in mo­że więc nie­co od­bie­gać od sta­nu po­ka­za­ne­go na zdję­ciach.

Godziny otwarcia zamku / Cennik

ZAMEK PO ZAKOŃCZENIU PRAC KONSERWATORSKICH - PRZEDZAMCZE ZACHODNIE, NA DOLE PO LEWEJ WEJŚCIE DO PIWNICY WIEŻY MIESZKALNEJ

WIEŻA ZAMKOWA I WIDOK Z NIEJ W KIERUNKU ZACHODNIM

o­jazd do Smo­le­nia ko­mu­ni­ka­cją PKS z Pi­li­cy i Wol­bro­mia. Przy­jem­niej jed­nak zro­bić so­bie ca­ło­dnio­wą wy­ciecz­kę pie­szą lub ro­we­ro­wą z O­gro­dzień­ca via Ry­czów i By­dlin, przez la­sy i łą­ki pięk­nej Jury. Dla zmo­to­ry­zo­wa­nych ob­szer­ny par­king pod wzgó­rzem zam­ko­wym. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa śląs­kie­go)

1. M. Antoniewicz: Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej...
2. B. Czwojdrak: "To jest rzecz niesłuszna i być nie może!" Skandale w rodzinie, Pomocnik Hist. 5/2017
3. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
4. R. Rogiński: Zamki i twierdze w Polsce, historia i legendy, IWZZ 1990
5. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko-Częstochowskiej, CB
6. Małopolska na weekend - przewodnik turystyczny Pascal 2000
7. J. Zinkow: Orle gniazda i warownie jurajskie, Sport i turystyka 1977
8. Tablice informacyjne na zamku

WIDOK Z DROGI PROWADZĄCEJ NA WIEŻĘ

W pobliżu:
Pilica - późnorenesansowy pałac typu palazzo in fortezza XVIw., 4 km
Ryczów - ruina strażnicy królewskiej XIVw., 6 km
Bydlin - ruina zamku rycerskiego XIVw., 6 km
Udórz - relikty zamku rycerskiego XIVw., 7 km
Podzamcze - ruina zamku Ogrodzieniec XIV-XVIw., 10 km

tekst: 2019
fotografie: 2009, 2014
© Jacek Bednarek