|
|
RUINA ZAMKU W CZERSKU, WIDOK OD PÓŁNOCNEGO WSCHODU
|
|
P
ołudniowe wzgórze skarpy wiślanej, na którym wznoszą się dostojnie ceglane pozostałości zamku Piastów mazowieckich, prawdopodobnie zostało zamieszkane już w VI lub VII wieku, z tego bowiem okresu zachowały się ślady luźnej zabudowy składającej się z niewielkiej liczby domostw. Osadnictwo to intensywnie rozwinęło się w przeciągu kilku kolejnych stuleci, by u schyłku XI wieku reprezentować na tyle dojrzałą formę, że decyzją księcia Bolesława Śmiałego lub Władysława Hermana zbudowany został tutaj drewniany gród warowny. Jego umocnienia miały jeszcze dość anachroniczną postać konstrukcji składającej się głównie z drewna, piasku i gliny, ze względu na naturalnie obronne usytuowanie wzgórza prowadzonej przypuszczalnie tylko odcinkami. W początkach XII wieku wzniesiono wewnątrz grodu kamienny kościół pod wezwaniem św. Piotra, którego odsłonięte w czasach nowożytnych relikty stanowią dziś jedyną namacalną pamiątkę tego okresu. Gród książęcy doznał około roku 1150 poważnej klęski, będącej zapewne wynikiem najazdu. Wskutek tych gwałtownych wydarzeń zabudowa drewniana uległa spaleniu, w konsekwencji gród wyludnił się, a na jego zgliszczach założono cmentarz. Tymczasem istniejące osadnictwo zostało przypuszczalnie przeniesione na wzgórze środkowe, gdzie rozwijało się przez kilka następnych dekad.
|
|
Najstarsza zachowana wzmianka o grodzie czerskim występuje w Latopisie ławrentisjowskim z 1142 roku, gdzie gród ten określany jest mianem Čьrnьsk. W polskojęzycznych zapisach po raz pierwszy pojawia się w 1236 jako Cirnsk oraz w 1242 pod nazwą Cyrnsko. Określenie to pochodzi najprawdopodobniej od nazwy rzeki Czarnej, mającej w pobliżu ujście do Wisły. Powstało ono poprzez dodanie do nazwy rzeki przyrostka -sko.
|
|
|
|
Z
miany polityczne i gospodarcze, związane głównie z lokacją w Czersku siedziby archidiakona, stanowiły impuls do rekonstrukcji osadnictwa grodowego na wzgórzu południowym, ze względu na naturalne walory najlepiej przystosowanym do celów obronnych. Zasiedlenie postępowało stopniowo, ponieważ przez pewien czas istniał tu jeszcze cmentarz, jednakże już w 1224 roku wzmiankowany jest kasztelan czerski Piotr Pilch. Z czasem gród wypromował się do roli stołecznej rezydencji książąt mazowieckich, o czym świadczy osobny tytuł księcia czerskiego, jakiego używał syn Konrada Mazowieckiego Ziemowit Dei Gratia dux Mazovie et de Czyrnsk. Nawiązując do tego okresu Jan Długosz wspomina o silnie obwarowanym "zamku", gdzie Konrad Mazowiecki miał w 1239 roku więzić młodocianego Bolesława Wstydliwego, a być może także Henryka Brodatego. W połowie XIII stulecia Czersk stał się ośrodkiem jednostki, na czele której stał wojewoda sprawujący władzę w imieniu księcia, oraz centrum władzy kościelnej i politycznej na południowym Mazowszu, z siedzibą archidiakona i liczącej kilku kanoników kapituły. W 1241 występuje w źródłach sędzia Mścigniew, w rok później wojewoda czerski Sąd. Dynamiczny rozwój tego ośrodka został powstrzymany w drugiej połowie XIII wieku, gdy przypuszczalnie na skutek najazdu litewskiego został on częściowo spalony. Następstwem tego wydarzenia są kolejne przeobrażenia w zabudowie wzgórza związane zapewne z odbudową grodu. U schyłku XIII wieku w jego skład wchodziła gęsta zabudowa z centralnie usytuowanym kościołem św. Piotra, skomunikowanym z częścią książęcą za pośrednictwem wymoszczonej drewnianym podszytem ulicą. Pomieszczenia grupy feudalnej zajmowały zachodni kwartał osady, przy czym budynki te były większe i wyższe niż reszta zabudowy grodowej. Tezę o ich reprezentacyjnej funkcji podtrzymują również wyniki prac archeologicznych, podczas których znaleziono w tym miejscu przedmioty głównie o charakterze konsumpcyjnym jak pionki i krążki do gier, fragmenty szlachetnych tkanin, dekorowane naczynia oraz liczne ozdoby.
|
|
REKONSTRUKCJA ZAMKU ŚREDNIOWIECZNEGO WG ADOLFA SZYSZKO-BOHUSZ
|
|
P
omysł przekształcenia drewnianego grodu w warowny zamek rozwinął się zapewne w trzeciej kwarcie XIV wieku, być może pod wpływem niskiej skuteczności istniejących rozwiązań w kontekście częstych najazdów litewskich. Budowę rozpoczęto z inicjatywy księcia Janusza I przypuszczalnie około roku 1380. Wobec braku jednoznacznych przekazów pośrednio datę tę wskazują wyniki badań archeologicznych oraz zapisy źródłowe jak ten z 1388 roku, gdzie książę zwolnił mieszkańców wsi kościoła poznańskiego od obowiązku jednej izbicy w grodzie czerskim. Wiadomość tę można uważać poniekąd za wskazówkę, że w tym czasie zaniechano robót ziemnych i przygotowywano budowę zamku murowanego. Również wstrzymanie prac przy wznoszeniu katedry Św. Jana w Warszawie, wzmiankowane na rok 1398, może wskazywać, że wykwalifikowany zespół pracowników mógł być w tym czasie przerzucony do Czerska. Zakończenie prac budowlanych nastąpiło zapewne w pierwszej dekadzie XV stulecia, wcześniej jednak płynąca pierwotnie u podnóża zamku Wisła zmieniła bieg, przesuwając swoje koryto o kilka kilometrów. Fakt ten fundamentalnie wpłynął nie tylko na losy zamku, ale przede wszystkim na historię Czerska, który pozbawiony bezpośredniego dostępu do rzeki stracił główne argumenty na drodze do szybkiego rozwoju. Prawdopodobnie właśnie to wydarzenie miało kluczowe znaczenie dla decyzji Janusza o przeniesieniu w 1408 roku urzędów stołecznych z Czerska do prowincjonalnej Warszawy. Tym samym zamek utracił znaczenie polityczne jeszcze zanim ukończono jego budowę, nie utracił jednak swej wagi militarnej, bowiem wraz z warowniami w Ciechanowie, Makowie, Różanie, Nurze, Pułtusku, Zakroczymiu oraz Nowym Mieście stanowił ważne ogniwo w systemie obronnym księstwa wobec rozwijającej się agresywnej postawy sąsiadującego z nim Państwa Zakonnego.
|
|
DRZEWORYT WG RYSUNKU LEWICKIEGO Z 1861 ROKU
|
|
J
anusz I zmarł w roku 1429 licząc sobie około dziewięćdziesiąt lat i po pięćdziesięciu pięciu latach panowania. Po nim zasiadł na tronie książęcym jego ośmioletni wnuk Bolesław, syn Bolesława Januszowicza i Anny Holszańskiej. Przypuszczalnie jeszcze w XV wieku, a najpóźniej do połowy XVI stulecia zamek poddany został modernizacji, w wyniku której unowocześniono jego fortyfikacje, między innymi przez podwyższenie cylindrycznych wież narożnych i budowę wieży bramnej. Znaczenie wojskowe tej warowni nie miało jednak trwać długo, bowiem po bezpotomnej śmierci
Janusza III w 1526 roku księstwo Mazowieckie zostało przyłączone do Korony, tym samym straciło na zawsze swoją polityczną samodzielność. Paradoksalnie nastąpił wówczas intensywny, choć krótkotrwały okres rozkwitu miasta, mający swoje źródło w aktywnej działalności królowej Bony, znakomitej gospodyni i przedsiębiorczej monarchini. Bona otrzymała Czersk w roku 1548 tytułem odprawy wdowiej po śmierci Zygmunta I i mieszkała tutaj wraz z córkami aż do wyjazdu z Polski, co nastąpiło w 1556. Wcześniej jednak zainwestowała swój czas i pieniądze na remont chylącego się ku upadkowi zamku oraz przede wszystkim na inicjatywy stymulujące rozwój jego zaplecza. Wykorzystując dogodne warunki klimatyczne obsadziła górę zamkową winnicami, założyła ogrody i sprowadziła doborowy inwentarz. Za jej rządów ożywiła się też znacznie gospodarka towarowa. Czersk zaczął produkować futra i słynne sukna, które wysyłano do Anglii, Dani i Norwegii, a 24 browary warzyły znane na całym Mazowszu piwo. Z lakonicznego opisu warowni czerskiej dokonanego w roku 1549 można wnosić, iż w obrębie murów, tuż przy bramie dowódca warowni kapitan Pariss zbudował na starszych fundamentach niewielki murowany budynek mieszkalny, który stanął obok innego, oszklonego i zaopatrzonego w komin domu; przed owym starożytnym domem był usytuowany bliżej nieznany, murowany pałac, również zaopatrzony w komin. Przypuszczać można, że zarówno wzmiankowany pałac, jak i budynek Parissa wzniesiono w związku z pobytem w tym miejscu królowej. Bona zmuszona była opuszczać Czersk w pośpiechu pozostawiając cały swój dobytek ziemski na własność Królestwa Polskiego.
|
|
LITOGRAFIA NAPOLEONA ORDY, ALBUM WIDOKÓW 1882
|
DRZEWORYT WG OBRAZU JÓŻEFA RAPACKIEGO, TYGODNIK ILUSTROWANY 1901
|
|
 Bona Sforza d’Aragona urodziła się 2 lutego 1494 we włoskim Vigevano jako córka Izabeli Aragońskiej i Giana Galeazza Sforzy, odsuniętego od władzy prawowitego księcia Mediolanu. W młodości zdobyła staranne wykształcenie głównie z zakresu retoryki, historii, prawa, administracji i teologii. Wiedzę tę skutecznie wykorzystywała później, aby wpływać na decyzje polityczne i gospodarcze leżące w orbicie jej interesów. Pomimo niebanalnej urody księżniczki - Nos prosty beż żadnego garbu ani zakrzywienia. Lica rumiane jakby wrodzoną wstydliwością zdobne. Usta jak koral najczerwieńszy, zęby równe i nadzwyczaj białe, szyja prosta i okrągła. Pierś śnieżnej białości, ramiona najudatniejsze, rączki piękniejszej widzieć nie można - jej niekorzystna sytuacja polityczna i majątkowa będąca konsekwencją usunięcia od władzy, a później śmierci jej ojca, miała swoje przełożenie w trudnościach ze znalezieniem atrakcyjnego kandydata do zamążpójścia. Ostatecznie, dzięki pośrednictwu Habsburgów, w wieku 26 lat została wydana za mąż za owdowiałego króla polskiego Zygmunta Starego. Uroczystości zaślubin i koronacji Bony odbyły się w Krakowie 18 kwietnia 1518.
Niemal od początku swego pobytu w Polsce Bona starała się zdobyć silną pozycję polityczną. Zaczęła tworzyć własne stronnictwo i jednocześnie korzystała z wpływu, jaki miała na króla. Udało jej się również uzyskać od papieża Leona X prawo do decydowania o obsadzie beneficjów kościelnych o bardzo dużym znaczeniu. Nie była przez to lubiana, bo też żadna królowa wcześniej nie wtrącała się do polityki tak otwarcie. Upadek z konia w lasach niepołomickich, który u ciężarnej królowej skutkował poronieniem syna Olbrachta, utwierdził ją w przekonaniu o konieczności zapewnienia ciągłości rodu przez koronację drugiego syna, małoletniego Zygmunta Augusta jeszcze za panowania jego ojca, co spotkało się z ogromnym niezadowoleniem panów polskich i stanowiło jeden z powodów niechęci, jaką była darzona przez przeciwników politycznych. Już za życia okrzyknięto ją włoską gadziną, wiedźmą, szkodliwym klejnotem, barską babą, a nawet drugim smokiem wawelskim. Oskarżano ją o intryganctwo, chciwość, przekupstwo, a nawet o trucicielstwo. W tej kwestii podejrzewano Bonę o otrucie książąt mazowieckich - Stanisława i Janusza III oraz znienawidzonej przez królową synowej Barbary Radziwiłłówny. Prawdopodobnie jednak oskarżenia te były bezpodstawne.
 W sprawach gospodarczych Bona postawiła sobie za cel powiększenie domeny dynastycznej i zgromadzenie jak największego majątku, co dawałoby Jagiellonom niezależność finansową. W ramach nadań królewskich otrzymała księstwa kobryńskie i pińskie, dobra sieluckie i część puszczy w okolicach Narwi, a także liczne posiadłości na Litwie. Sprawowała też kontrolę nad komorami celnymi na terenie całego Wielkiego Księstwa Litewskiego, co przynosiło ogromne dochody. U schyłku lat 30. XVI wieku Bona była jedną z najbardziej majętnych i wpływowych dam na kontynencie, a zarazem – przypuszczalnie najbogatszą kobietą w historii Polski. To wtedy zaczęła rodzić się czarna legenda zdegenerowanej przez własną ambicję, niemoralnej i mściwej intrygantki. Niezależnie od cech charakteru zdobyła uznanie znakomitej gospodyni, której mąż Zygmunt Stary oddawał majątki z uwagi na roztropne Jej Królewskiej Mości we wszystkich sprawach postępowanie, ład i mądre kierownictwo. W historii zapisało się jej słynne powiedzenie: U was dukaty leżą na gościńcach, schylić się jeno, ażeby je zebrać. Nikt nie chce? Tym lepiej dla mnie.
Jak na kobietę renesansu przystało, lista zajęć i zamiłowań Bony była bardzo długa. Królowa kolekcjonowała antyczne wazy, kochała muzykę i czynnie zajmowała się zielarstwem. Na zamku wawelskim założyła ptaszarnię i niewielkie zoo, gdzie w specjalnych klatkach trzymano między innymi lwy. Do bardziej osobliwych zajęć na dworze należała…tresura pcheł, odkąd jedna z córek królewskich, Izabela, otrzymała od księcia Bawarii misternie zdobione puzderko z żywą pchłą przywiązaną włosem do złotego łańcuszka. Podobnie do innych renesansowych dworów panujących prowadziła też Bona osobliwą grupę karłów, służących jej nie tylko rozrywką ale również radą. Uwielbiała ogród i rośliny. Dzięki niej na polskie stoły trafiło wiele nieznanych wcześniej warzyw, zwanych potocznie włoszczyzną: pomidory, kalafior, brokuły, sałata czy szpinak. Również dzięki niej w Polsce pojawiły się makarony włoskie i przyprawy korzenne, które królowa uwielbiała.
Po śmierci Zygmunta I Starego przeniosła się z Krakowa na Mazowsze, gdzie mieszkała przez 8 lat. Ostatecznie, nie mogąc dojść do porozumienia z synem Zygmuntem Augustem wyjechała w 1556 roku do Włoch. Musiała przy tym, na żądanie szlachty, zrzec się wszystkich posiadanych w Polsce dóbr ziemskich. W rok po wyjeździe Bona została otruta przez zaufanego dworzanina Jana Wawrzyńca Pappacode, który działał na zlecenie zadłużonych u niej Habsburgów. Pochowano ją w Bazylice św. Mikołaja w Bari.
|
|
|
|
ARKADOWY MOST PRZY WJEŹDZIE DO ZAMKU, FOTOGRAFIE Z OKOŁO 1910 ROKU
|
|
P
o wyjeździe Bony warownia użytkowana była przez starostów, którzy z braku środków nie dbali należycie o jej kondycję. Mizerny stan zamku i miasta oddany został w opisie Mazowsza opracowanym przez Jędrzeja Święcickiego w 1. połowie XVII wieku: Czersk, dawnymi czasy najznaczniejsze miejsce w województwie mazowieckim, niegdyś czcigodnych książąt siedziba, teraz zaś - liche miasteczko. Niczego w nim nie ma, coby podziwu godnym się wydawało, wyjąwszy warownię zadziwiającą samą starożytnością raczej niż obwarowaniami. Prawdziwie wielki orkan zniszczenia przyniosły jednak dopiero burze wojenne, jakie nawiedziły Rzeczypospolitą w XVII stuleciu. W kwietniu 1656 pobite przez Stefana Czarneckiego w bitwie pod Warką resztki korpusu szwedzkiego wraz z dowództwem schroniły się na zamku, gdzie najpierw przez dwa dni prowadziły ostrzał, a tuż przed ucieczką spaliły miasto i częściowo wysadziły zamkowe mury, pozostawiając Czersk dymiący od pożogi. Niedługo potem miasto najechali Kozacy i wojska węgierskie Rakoczego, co przyczyniło się do dalszych zniszczeń i dewastacji warowni, nazywanej już wówczas ruderą. Podjęta po roku 1762 przez
Franciszka Bielińskiego
próba restauracji zamku częściowo umożliwiła jego dalsze funkcjonowanie na potrzeby archiwum ksiąg grodzkich i ziemskich, jednak niespodziewana śmierć starosty w 1766 zniweczyła podjęty trud, a owoce wykonanej przezeń pracy zostały szybko zmarnowane. Przeprowadzona w 1778 roku lustracja oddaje taki oto obraz: Opustoszały zamek stoi w ruinie; obronne jego mury [...] na znacznej przestrzeni - od strony wsi Tatary - leżą w gruzach; winnica zniszczona od nieprzyjaciela, czeladź zaś zamkową stanowią 3 osoby: podstarości, pisarz prowentowy oraz wrotny [...]. Opis z roku 1789 wspomina, iż mury wzniesionego przez Bielińskiego archiwum niebezpieczeństwem zawalenia grożą, że połowa ksiąg do starego archiwum w wieży zamkowej o dwóch piętrach będącego [...] zbyt jednak szczupłego została przeniesiona. Po trzecim rozbiorze rząd pruski, ani też rządy księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego nie utrzymywały już tutaj siedziby sądów i archiwów, a zniszczenia zamku w XIX stuleciu postąpiły tak daleko, że groziła mu całkowita zagłada. Z powodu złego stanu murów niejaki pułkownik Pągowski wystąpił w 1819 roku z projektem rozebrania obydwu wież okrągłych i murów obwodowych zamku, a pozostawienie samej tylko wieży bramnej jako pamiątki stolicy książąt mazowieckich. Do realizacji tego pomysłu na szczęście nie doszło, jednak nie uchroniło to murów warowni przed dalszą degradacją, bowiem w tym czasie traktowano je jako kamieniołom i skład taniej cegły, którą wykorzystano między innymi do budowy kościoła parafialnego. Pierwsze prace konserwacyjne na zamku rozpoczęto w roku 1907 z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Z przerwami trwały one - już pod kuratelą instytucji państwowych - do końca lat 80. XX wieku, przynosząc efekt w postaci zabezpieczenia zabytku w formie trwałej ruiny.
|
|
|
ZAMEK NA FOTOGRAFIACH Z OKRESU PRZEDWOJENNEGO
|
[...] Zamek ten, główna Czerska pamiątka i ozdoba, wznosi się na dość znacznym , stromym, ku Wiśle przed innymi wyskakującym wzgórku, od miasta i od całego również wyniosłego brzegu oddzielonym głębokim parowem. Wisła, która niegdyś tuż pod zamkiem płynąc, napełniała zapewne i ten sztuką zagłębiony naturalny przekop; dziś, gdy się od dawniejszego koryta oddaliła na jakie półtora tysiąca, a może i więcej kroków, parów wysechł sam ze siebie. Dotąd przecież trwa nad nim wspaniały, murowany most na dwu wyniosłych wsparty łukach [...]
[...] Przed panującą nad mostem czworoboczną wieżę, wysoka brama, w której tkwią dotąd ogromne od wrót zawiasy, prowadzi w środek rozległego, chwastem i krzewami dzikiemi porosłego dziedzińca. Sterczące spod nich fundamenta pozwalają w części odgadnąć rozkład i obszerność wewnętrznych niegdyś zabudowań. W pośrodku ukazują mieszkańcy miejscowi zaledwie znaczny dół, gdzie miała być studnia, jak mówią, pod ziemią aż z Wisłą się łącząca. W jednej ze dwojga okrągłych wież widać tak zwane fundum, czyli więzienie ciężkie, do którego spuszczano z góry więźni, na jakie dwadzieścia stóp głęboko. Druga z wież, gdzie dawniej archiwa znajdować się miały, stąd wspomnienia godna, że śmiały a wolny od zawrotu głowy wędrowiec może, częścią po szczelinach murów, częścią po szczątkach gzemsów i schodów, wdrapać się aż na sam szczyt jej i nasycić się stamtąd jednym z najobszerniejszych i najpiękniejszych w polskiej naszej krainie widoków. Z muru okolnego dwie ściany, łączące z wieżą wjezdną z pobocznemi, zachowały się jeszcze dość dobrze. W najwyższych miejscach mają one 16 stóp wysokości, a grubości około stóp czterech. Trzecia ściana, od strony Wisły, całkiem rozwalona: gdzieniegdzie tylko pozostały z niej kilkołokciowe kawały murów i tuż przy ziemi wystające fundamenta [...]
|
Tygodnik Ilustrowany, 1868
|
|
|
OKUPANCI NIEMIECCY NA ZAMKU W CZERSKU, FOTOGRAFIE Z ZASOBÓW NARODOWEGO ARCHIWUM CYFROWEGO
|
|
C
eglany zamek lokowano na sztucznie usypanej skarpie, na fundamentach z kamieni polnych. Od strony południowo-wschodniej skarpa ta opada stromym stokiem w stronę tarasu dolnego, otoczonego od wschodu i północy ułożonym w starorzeczu Wisły wąskim jeziorem, które sąsiadując z bagnistymi brzegami dopływającej do niego rzeczki Czarnej stworzyło korzystne warunki dla obrony przed natarciem z kierunków północnych oraz od wschodu, w mniejszym stopniu od południa. Oparty na planie dziewięciokąta układ przestrzenny warowni ukształtowały zapewne dwa czynniki. Pierwszym z nich był owalny przebieg wczesnośredniowiecznych wałów ziemnych, drugim natomiast wzór regularnego założenia z czołową wieżą bramną. W rezultacie uzyskano kompromisowę formę: częściowo dostosowaną do przebiegu wałów, w większej części jednak regularną. Obwód murów składał się z odcinków prostych, przy czym dwa najdłuższe: wschodni o długości 50 metrów i nieco krótszy segment wschodni, biegły niemal równolegle, natomiast długi na 38 metrów mur północny był względem nich prostopadły. Wysokość
murów obwodowych, dołem kamiennych, wyżej ceglanych, sięgała 8 metrów przy średniej grubości około 180 centymetrów. W skład założenia obronnego wchodziły dwie okrągłe wieże i baszta bramna, zamykające wraz z murami rozległy
dziedziniec, w którym dominowały dwa murowane budynki oraz zlokalizowany w jego centrum kościół św. Pawła. Główny budynek mieszkalny usytuowano przy murze północnym i w tym jego odcinku, gdzie łączy się z umocnioną wieżą bramną, co podkreślało jego strategiczny charakter – prawdopodobnie właśnie tam znajdowały się komnaty książęce. Był to gmach dwutraktowy o szerokości ok. 10 i długości ponad 17 metrów, przypuszczalnie nakryty dwoma lub trzema dachami szczytowymi na wzór kamienic miejskich. W południowej części dziedzińca stał drugi, znacznie mniejszy budynek o nieznanym nam przeznaczeniu. Wjazd do zamku prowadził od północnego wschodu przez dwa drewniane zwodzone mosty: szeroki dla koni do bramy i wąski dla pieszych do furty. W roku 1762 mosty te zostały zastąpione jednym
mostem murowanym o dwóch półokrągłych arkadach, wzniesionym z inicjatywy marszałka Franciszka Bielińskiego.
|
|
REKONSTRUKCJA ZAMKU Z POCZĄTKU XV WIEKU, ŹRÓDŁO: LEKSYKON ZAMKÓW W POLSCE
|
|
Z
amek posiadał trzy wieże, które w początkowym okresie jego funkcjonowania miały prawdopodobnie tę samą wysokość, co mury obwodowe. Najpotężniejszą z nich była wystająca silnie na zewnątrz północno-zachodniego narożnika obwodu czworoboczna
wieża Bramna. Miała ona wysokość 22 metry i plan oparty na rzucie zbliżonym do kwadratu o boku około 8,5 metra. Wieżę podzielono na pięć kondygnacji, z których w najniższej (A) poprowadzono ostrołukową bramę i furtę dla pieszych, przy czym wjazd pozbawiony był tradycyjnych krat zabezpieczających, a dostęp na dziedziniec odcinały uniesione do pozycji pionowej zwodzone mosty. Wejście do wieży usytuowane zostało z poziomu pierwszego piętra (B), dokąd prowadziły drewniane schody, idące przypuszczalnie wzdłuż wschodniego ciągu murów. Kondygnacja ta była stosunkowo niska i pełniła przede wszystkim funkcję izby wrotnego z kołowrotami do obsługi mostów, oraz ogniwa komunikacyjnego prowadzącego na chodniki murów. Stąd w górę wiodły schody dość wygodne, obłożone deskami dębowymi, dobrze oświetlone i w górze zakończone przedsionkiem do nakrytej sklepieniem kolebkowym obszernej
izby (C). Było to zapewne mieszkanie zwierzchnika zamku, na co wskazuje obecność przewodu kominowego i drewnianej latryny ustępowej wychodzącej bezpośrednio z tego pomieszczenia. W jego wschodniej części, stanowiącej ścianę frontową wieży, znajduje się typowe dla architektury średniowiecznej okno we wnęce zawierającej dwa przeciwległe siedzenia, pozwalające obserwować drogę dojazdową do zamku. Drugi bieg schodów prowadzący z przedsionka izby wrotnego kierował się stromo w górę wprost na
piętro trzecie (D) z pominięciem komnaty zarządcy. Ta część wieży przeznaczona była do celów obronnych, o czym świadczą ułatwiające szybką komunikację szerokie schody oraz aż 12 okienek strzelniczych, po 3 na każdej ze ścian budowli. Przypuszczalnie za czasów królowej Bony dobudowano piątą kondygnację (E) wyposażoną w drewniane hurdycje, których znaczenie było zapewne już tylko symboliczne i miało na celu podkreślenie reprezentacyjnego charakteru warowni.
|
|
WIEŻA BRAMNA, PRZEKROJE Z REKONSTRUKCJĄ HEŁMU I HURDYCJI WG ADOLFA SZYSZKO-BOHUSZ
|
WIEŻA BRAMNA OBECNIE, PRZED WIEŻĄ ARKADOWY MOST z XVIII WIEKU
|
|
W
południowo-wschodniej części założenia obronnego stoi okrągła
wieża Południowa, zwana tu Więzienną. Przypuszczalnie była to najwyższa budowla na zamku - po XVI-wiecznej przebudowie mierzyła około 24 metry wysokości - a grubość jej murów w przyziemiu przekraczała 2 metry. Cechą charakterystyczną tej budowli jest usytuowanie niemal całkowicie wewnątrz obwodu murów oraz fakt, że nie posiadała ona w przeszłości blanków ani hurdycji, a otwory strzelnicze były zbyt małe wobec grubości ścian, co może wskazywać o jej niewielkim znaczeniu obronnym. Jedyne wnętrze stanowiło tutaj więzienie na dnie znajdującym się około 10 metrów poniżej otworu komunikacyjnego, przez który spuszczano osadzonych i dostarczano im żywność. Dno wieży wyłożono posadzką z głazów łokciowych uniemożliwiających wykonanie podkopu od wewnątrz. Zapewne też z takich samych powodów - dla zabezpieczania przed dokonaniem podkopu z zewnątrz - usytuowanie wieży było niemal w całości w granicach murowanego obwodu. Wyższe kondygnacje budowli dostępne były za pośrednictwem wąskich, krętych
schodów wybitych w grubości muru. Współcześnie w połowie wysokości wieży przebito galeryjkę z przerzuconym diagonalnie
pomostem, skąd zajrzeć można w mroczne wnętrze wspomnianego wcześniej lochu. Ostatnia z wież zamkowych, wysoka na 16 metrów
wieża Zachodnia, usytuowana była niemal w całości na zewnątrz obwodu obronnego, a jej pierwotne przeznaczenie wiązało się prawdopodobnie z ochroną zachodniej części przedpola przed atakiem na mury z flanki. Posiadała ona właściwie tylko jedno pomieszczenie, pod którym znajdował się loszek dostępny przez klapę w podłodze. Przypuszczalnie w wieży tej mieścił się arsenał, a w czasach późniejszych archiwum.
|
|
|
PLAN I WIDOK ZLOTU PTAKA RUIN ZAMKU CZERSKIEGO: 1. WIEŻA BRAMNA, 2. WIEŻA ZACHODNIA, 3. WIEŻA WIĘZIENNA,
4. FUNDAMENTY DOMU KSIĄŻĘCEGO, 5. FUNDAMENTY DOMU POŁUDNIOWEGO, 6. RELIKTY KOLEGIATY ŚW. PIOTRA
FOTOGRAFIA OPUBLIKOWANA W TYGODNIKU STOLICA, 1974
|
|
W
spółcześnie zamek w Czersku to imponująca rozmiarami, przeważnie wolna od tłumów turystów malownicza ruina. Z potężnej niegdyś twierdzy zachowały się wszystkie trzy wieże, wysokie na 6 metrów mury kurtyny północnej i wschodniej, a także XVIII-wieczny ceglany most z arkadami. Nie istnieje już niestety zabudowa mieszkalna dziedzińca, a także południowo-zachodnia część muru obwodowego, z którego przetrwały jedynie
fundamenty. Zamek jest dostępny dla ruchu turystycznego. Nie znajdziemy tutaj wprawdzie żadnych ekspozycji muzealnych, jest za to punkt widokowy na wieży więziennej i wieży bramnej, skąd roztacza się panorama szerokiej doliny Wisły i ciągnących się na terasach wiślanych połaci sadów owocowych. W sezonie ruina wykorzystywana jest regularnie jako miejsce spotkań grup rekonstrukcyjnych, a na rozległym dziedzińcu organizowane są pokazy walk rycerskich.
|
WE WNĘTRZACH WIEŻY BRAMNEJ: PO LEWEJ KONDYGNACJA CZWARTA - OBRONNA, PO PRAWEJ: KONDYGNACJA TRZECIA - KOMNATA ZARZĄDCY
|
|
N
iewielki Czersk położony jest nieopodal Góry Kalwarii, około 35 kilometrów na południe od Warszawy. Kursuje tutaj komunikacja autobusowa. Samochód najwygodniej jest pozostawić na dawnym Rynku, przy ul. Podzamcze, usytuowanym kilkaset metrów na zachód od ruin. Stąd należy kierować się w stronę kościoła, obok którego prowadzi jedyna droga do zamku. (mapa zamków województwa mazowieckiego)
|
|
1. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
2. B. Krzywobłocka: O mieszkańcach zamku warszawskiego, PWN 1986
3. R. Rogiński: Zamki i twierdze w Polsce, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych 1990
4. A. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne ziemi mazowieckiej, Wydawnictwo TRIO 2002
5. T. Zagrodzki: Czersk. Zamek i miasto historyczne, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami 1996
|
|
W pobliżu:
Warszawa - zamek królewski z XIV-XVIII w., 35 km
Warszawa - Zamek Ujazdowski z XVII w., 35 km
Warszawa - Zamek Ostrogskich (Pałac Ordynacki) z XVI-XIX w., 35 km
|
DZIEDZINIEC ZAMKOWY, W TLE KOŚCIÓŁ PRZEMIENIENIA PAŃSKIEGO ZBUDOWANY CZĘŚCIOWO PRZY UŻYCIU CEGŁY Z MURÓW ZAMKOWYCH
|
tekst: 2010, 2017
fotografie: 2010, 2017
© Jacek Bednarek
|
|
